Morgunblaðið - 27.11.2014, Blaðsíða 68

68
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. NÓVEMBER 2014
Orð að sönnu er ekki árenni-leg bók, ríflega sjöhundruðsíður og tvö kíló að þyngd,þung og þykk. Hún er líka
að sama skapi efnismikil, hefur að
geyma hálft þrettánda þúsund máls-
hátta með skýringum sem eru þannig
fram settir að bókin er í senn fræði-
leg og alþýðleg; hún er hagnýt þeim
sem leitar að skemmtun og upplýs-
ingu og eins þeim sem rekja sig eftir
síma málsög-
unnar.
Í inngangi að
Orðum að sönnu
gerir höfund-
urinn, Jón G.
Friðjónsson,
grein fyrir því
hvað réð vali hans
í safnið og eins
hvernig hann af-
markar efnið og skipar því í þrjá
flokka: a) Málshætti, sem hann grein-
ir svo í spak- eða sannmæli (almenn
sannindi eða reynsluspeki) og eig-
inlega málshætti sem eru svipaðir
spak- eða sannmælum að merkingu
og notkun, en ólíkir að því leyti að
þeir eru tvíræðir og bundnir að formi.
b) Orðskviði, sem eru sjálfstæðar
setningar sem fela í sér sannindi eða
ráðleggingu, oft siðferðilegan boð-
skap, enda hugsa flestir eflaust til
Biblíunnar er þeir heyra nefndan
orðskvið. c) Tilvitnuð orð, sjálfstæðar
setningar sem fela í sér fulla hugsun,
oft visku eða almenn sannindi.
Í innganginum fjallar Jón einnig
um söfnin sem hann hefur nýtt til
heimilda og þar kennir margra grasa
sem flest voru mér ókunnug, þó önn-
ur kannist ég við og gluggi oft í, til að
mynda söfn Guðmundar Jónssonar
og Hallgríms Schevings.
Í inngangi að Safni af íslenzkum
orðskviðum, fornmælum, heilræðum,
snilliyrðum, sannmælum og máls-
greinum, sem Guðmundur Jónsson,
prófastur í Snæfellssýslu og prestur í
Staðastaðarsókn „samanlas og setti í
stafrófsröð“ í upphafi nítjándu aldar
segir Guðmundur að sá sem skoði ís-
lensku verði þess fljótt var að í henni
sé mikill fjöldi af „meiníngarfullum
málsháttum, orðskviðum, spakmæl-
um, snilliyrðum, forsjálnis og varúðar
reglum, sem í mörgum tilfellum þéna
mönnum fyrír almennar lífsreglur til
að breyta eptir“, en að mati Guð-
mundar eru þvílíkir málshættir og
snilliyrði „svo sem mergr og kjarni
vors móðurmáls, og máske fáar
Norðurlanda túngur séu eptir tiltölu
auðgri af alþýðligri heimspeki (philo-
sophia populari), heldr enn vor“.
Fjársjóður hverrar kynslóðar
Jón G. Friðjónsson tekur í svipaðan
streng í formála að hinu mikla safni
sínu: „Líta má á íslenska málshætti
sem fjársjóð sem hver kynslóð fær í
tannfé. Heimildir sýna svo að ekki
verður um villst að þessi sjóður hefur
ávaxtast vel í aldanna rás og reynst
gengnum kynslóðum haldgott vega-
nesti á lífsleiðinni.“
Vissulega má þetta til sanns vegar
færa, fátt tengir okkur eins vel við
uppruna okkar og þeir málshættir
sem við höfum innbyrt með máltök-
unni og skiljum þó við stöndum
kannski á gati þegar á að útskýra þá
fyrir ókunnungum. Að mínu viti býr
þó líka ákveðinn þáttur hug-
myndasögu í málsháttum og þá al-
þýðlegrar hugmyndasögu, því þeir
spegla hugmyndir og lífsafstöðu fyrri
tíma.
Og hvað er þá mönnum ofarlega í
huga þegar sú saga er skoðuð? Nú
svosem það sama og er okkur of-
arlega í huga í dag; ást, og börn og
konur og karlar og menn (sem eru
vissulega líka stundum konur í máls-
háttum).
Fleira ber á góma: Guðrún Egilson
benti á það í pistli hér í blaðinu fyrir
nokkrum árum að í Íslenskri sam-
heitaorðabók séu 75 orð til yfir
heimskingja og 50 yfir heimsku sem
slíka. Í safni Jóns er líka nóg af máls-
háttum og orðskviðum sem snúa að
heimsku; heimskt er heima alið barn,
á fáu kann heimskur hóf, heimskum
þykir sín kylfa kostulegust, snotra
verður heimskan hal og svo heimsk-
um manni eru heitingar gjarnar, sem
kalla má sígild sannindi og marg-
sönnuð.
Allmargir málshættir fjalla um auð
og auðsöfnun og -sóun, um fé og fá-
tækt og peninga og hálf fimmta síða
geymir málshætti um hunda. Erum
við þá ekki komin með þokkalega
mynd af forfeðrum okkar? Þeir voru
uppteknir af ástinni og ávexti ást-
arinnar, eins og við, óttuðust heimsk-
una (og guð reyndar líka) og veltu
fyrir sér veraldlegum gæðum og
dauðanum (og lífinu).
Þeir voru líka þjáðir af fordómum
eins og við, þó við teljum okkur trú
um um að við séum komin lengra á
þroskabrautinni.
Skyggnst inn í koll forfeðra
Fyrir nokkrum árum varð uppþot
vegna dagbókar sem prentsmiðja
nokkur gaf út en lét svo eyðileggja,
enda voru í henni málshættir sem
þóttu fela í sér kvenfyrirlitningu. Þeir
eru og nokkrir í þessu safni, sem von-
legt er, því þeir gengu á milli manna á
árum áður; aldrei er kvennastjórn af-
faragóð, laust er kvenna lyndi, eigi
má konum trúa, oft verður kvalræði
af konum, flestar eru prúðar konur
fámálugar, kona og kanna gjöra
margan fátækan og öll vonska er lítil
hjá konunnar vonsku. (Ekki eru allir
málshættir neikvæðir þar sem konur
koma við sögu, nefni sem dæmi engin
hjálp er trúrri en tryggrar konu og
svo nokkuð sem á við í dag og vísar i
vonsku karla: Konum er sín vant að
gæta, sbr. átakið Örugg borg á veg-
um UN Women.)
Nú kemur tvennt til greina – býsn-
ast yfir því að slíkt og þvílíkt sé varð-
veitt á prenti, eða vera þakklátur fyr-
ir að fá að skyggnast svo inn í koll
forfeðra okkar þó að það sem þar var
geymt sé ekki allt fallegt. Það er líka
vandasamt að setja sig í dómarasæti
þegar litið er aftur í aldir, við sjáum
fordóma og dæmum þá að vonum
hart, en eins víst að í framtíðinni
muni menn hissa sig yfir heim-
óttaskap okkar og fordómum eftir
þeim gildum sem þá hafa verið upp-
götvuð.
Að gömlum fordómum upptöldum
má lesa það í safninu að almennt hef-
ur fólk haft illan bifur á kirkjunni og
þjónum hennar; allt verður fyllt nema
poki prestsins og presta plógur er
peninga rógur, svo dæmi séu tekin,
en treysta þó guði: Guð annast sína,
guð gerir gott úr illu og guð stendur
gegn dramblátum. Dramb er líka falli
næst og dramblátur gjörist sá sem til
grunns skal ganga, að því ógleymdu
að fátt er illum ugglaust.
Að sama skapi farnast þeim vel
sem liðsinna náunganum; sá lifir vel
sem öðrum lifir vel því sá lifir leiðu lífi
sem lifir aðeins fyrir sig. Góðum og
glaðværum farnast líka vel gott er
þeim sem glatt hafa sinni og gott
verður góðum til og líka alls staðar er
góðum gott. Enginn er þó fullkominn;
lifir sá enginn að lýti ei nokkuð.
Áður er getið viðhorfs til kirkj-
unnar þjóna, en valdsmenn koma líka
við sögu; sá verður að vægja sem
valdið hefur minna, en oft verður
strítt vald endamjótt. Að því sögðu þá
verður sá aldrei góður húsbóndi sem
aldrei er góður þjónn og ekki gleyma:
Kóngur í dag, dauður á morgun.
Þessi bók er áhugamönnum um ís-
lenska tungu sannkallaður fjársjóður
og ótæmandi uppspretta fróðleiks og
skemmtunar. Já skemmtunar segi
ég, eftir að hafa dundað mér lang-
tímum saman við að fletta í bókinni,
eltast við merkingar og myndir og
hlusta á skvaldur aldanna, hnyttiyrði
og varnaðarorð, beitt háð og spaug.
Jón G. Friðjónsson hefur unnið þrek-
virki sem seint verður fullþakkað,
verkið er vottur meistara.
Morgunblaðið/Kristinn
Þrekvirki „Þessi bók er áhugamönnum um íslenska tungu sannkallaður fjársjóður og ótæmandi uppspretta fróð-
leiks og skemmtunar,“ segir rýnir um viðamikið verk Jóns G. Friðjónssonar um málshætti og orðskviði.
Málsháttasafn
Orð að sönnu bbbbb
Orð að sönnu - íslenskir málshættir og
orðskviðir eftir Jón G. Friðjónsson.
Forlagið, 2014. 708 + xviii bls. innb.
í stóru broti.
ÁRNI MATTHÍASSON
BÆKUR
Mergur og kjarni vors móðurmáls
Jón Óttar Ólafsson helduruppteknum hætti í nýjustubók sinni, Ókyrrð, og lýsirvel starfsháttum rannsókn-
arlögreglu en það má segja honum
til hróss að staglið er ekki eins mikið
og í fyrri bókinni, Hlustað, og hon-
um fer fram frá því í fyrra.
Sagan gerist að mestu í Cam-
bridge á Englandi þar sem lög-
reglumaðurinn Davíð Arnarson
rannsakar morð á íslenskum dokt-
orsnema í eðlisfræði. Málið vindur
upp á sig, íslenski lögreglumaðurinn
er skyndilega orðinn aðalmaðurinn í
rannsókn breskra yfirvalda á morð-
inu, þeirra helsta von, fer sínar eigin
leiðir og kemst nokkrum sinnum í
hann krappan áður en yfir lýkur.
Sérþekking höfundar á gagna-
grunnum og öðrum aðbúnaði og
starfsaðferðum lögregluyfirvalda
kemst vel til
skila, þó að öllu
megi ofgera.
Einnig er of
miklu púðri
eytt í að gera
lítið úr að-
stæðum lög-
reglu á Íslandi í
samanburði við
stöðuna á Eng-
landi. Reyndar er lýsingin á vinnu-
brögðunum ytra svo yfirdrifin að
sagan missir marks og verður eins
og óraunverulegur vísindaskáld-
skapur frekar en frásögn af ein-
hverju sem á að vera raunverulegt
eða því sem næst. Samt plús fyrir
hugmyndaflugið.
Hugsun höfundar að plottinu er
ágæt, sérstaklega með tenginguna
við Ísland, og frásögnin er spenn-
andi, svo langt sem hún nær, en út-
færslan er ekki nógu góð. Allt of
margir eru kynntir til sögunnar,
mannlýsingar eru í skötulíki og sam-
skipti Davíðs við aðra eru oft óraun-
veruleg. Raunar jafnvel fáránleg á
stundum.
Textinn er að mestu villulaus en
Reginn er Regin í þolfalli og þágu-
falli en ekki Regni, eins og skrifað er
í tvígang (bls. 292).
Við sama
heygarðshornið
Spennusaga
Ókyrrð bbmnn
Eftir Jón Óttar Ólafsson.
Bjartur 2014. 308 bls.
STEINÞÓR
GUÐBJARTSSON
BÆKUR
BÆKUR
LAUGAVEGI 5 - SÍMI 551 3383
Gjafir sem gleðja
Líttu við og
skoðaðu úrva
lið
Glæsilegir skartgripir í jólapakkann á frábæru verði
Verð 45.400,-
Demantur 6p.
Verð 37.900,-
Demantur 2p.
Verð 69.000,-
Demantur 11p.Verð 47.000,- Verð 35.900,-
Verð 33.900,-