Læknablaðið - 15.03.2004, Blaðsíða 59

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ARFUR JÓNS STEFFENSEN
Ordo militiae Sancti Johannis Baptistae hospitaiis Hierosolymitani
Á miðöldum tóku klaustrin viö umönnun
sjúkra og þá varð til ný stofnun, sjúkrahús-
ið. Vaxandi fjöldi kristinna pílagríma hélt til
Landsins helga og þörf þeirra sem veiktust
vegna framandi aðstæðna, loftslags og
mataræðis, leiddi til þess, að stofnaðar
voru trúarreglur, sem ætlað var að sinna
þörfum þessa fólks.
Upphafs þeirrar sögu, sem hér verður
rakin, er trúlega að leita í því, að Gregóríus
páfi hinn mikli gerði um aldamótin 600 Pró-
bus ábóta út af örkinni, með fyrirmæli um
að stofnsetja athvarf fyrir pílagríma í Jerú-
salem. Það framtak fékk þó skjótan endi,
því að árið 614 réðust Persar á borgina og
voru kristnir menn stráfelldir. Múhameð
spámaður hóf trúboð sitt árið 610 og árið
638 náði einn félaga hans, Abu Obeidah,
Jerúsalem á sitt vald. Borgin var og er önn-
ur heilagasta borg múslíma á eftir Mekku
og virtu þeir eignir og starfsemi kristinna
manna. Um aldamótin 800 kom til sögunn-
ar Karla-Magnús keisari hins Heilaga róm-
verska ríkis og gerðist hann verndari krist-
inna manna i Landinu helga. Lét hann
endurbæta athvarf það, er Gregóríus mikli
stofnaði til tveim öldum fyrr og starfsemi
athvarfsins var sett undir Benediktsmunka,
sem höfðu fram að því búið á Ólíufjallinu.
Árið 1005 hóf kalífinn í Bagdad að þrengja
að kristnum mönnum og þvinga þá til aö
ganga íslam á hönd. Skyldu þeir ella þola
harðræöi eða verða landflótta. Vernd helgra
staða hafði nú færzt til keisarans í Aust-
rómverska keisaradæminu og náði hann
samkomulagi við kalífann. Kristnir menn
gátu því snúið aftur árið 1023 og mun
Gregóríusar-sjúkrahúsið fljótlega hafa verið
endurgert og stækkað, því nú fékk það nýja
stuðningsaðila, þar sem voru kaupmenn í
lýðveldinu Amalfí við Salernóflóann. Þeir
áttu stóran flota og höfðu nánast einokun á
verzluninni við Egyptaland og Sýrland og í
Konstantínópel voru kaupmenn frá Amalfí
álíka margir og mikilvægir og Feneyingarnir.
Sjúkrahúsiö var nú sem fyrr undir stjórn
Benediktsmunka. Ekki var hörmungunum
þó lokið, því árið 1071 náðu Seldsjúkar,
tyrkneskir stríðsmenn undir sig Jerúsalem.
Varö þessi atburður aðalhvatinn að fyrstu
krossferðinni.
Þegar krossfarar náðu Jerúsalem 1099
færði Gerard, forsvarsmaöur sjúkrahúss-
ins, út kvíarnar og stofnaði trúarreglu og
setti að auki upþ útibú á Ítalíu.
Er Paschalis páfi annar staðfesti stofn-
un Jóhannesar-reglunnar 15. febrúar 1113
í bréfi til Gerards, var notaö um líknarstofn-
unina heitið xenodochium, en það merkti
að um opinbera byggingu væri að ræða,
sem tæki við ókunnugum, sjúkrahús fyrir
ókunnugt fólk og einnig, í samræmi við
ferðamátann, áfangastaður úlfaldalesta. 1
páfabréfinu segir: „Að því er varðar sjúkra-
húsin og athvörf fátækra á Vesturlöndum, í
St. Gilles, Asti, Pisa, Bari, Otranto, Tarento
og Messina úrskurðum vér að þau skuli um
alla framtíð vera undir valdi og stjórn yðar
og eftirmanna yðar, eins og þau eru í dag.“
Eru þrjár fyrstu borgirnar á pílagrima-
leiðinni, fjórar þær síðari eru hafnarborgir,
þar sem siglt var að og frá Landinu helga.
Með páfaleyfinu fengu reglubræður nú
að kjósa eigin yfirmann. Raymond de Puy
tók við af Gerard áriö 1120 og það var
hann, sem fékk árið 1154 leyfi páfans, An-
astasíusar IV., til enn frekari umsvifa og var
í páfabréfinu enn ítrekað, að öll úrræði sem
félli reglunni í skaut, skyldi nota í þágu píla-
grima og fátæks fólks. Undir stjórn de Puys
breiddist reglan út um hinn vestræna
kristna heim. Þannig voru stofnuð setur T
Portúgal 1140, Navarra 1142, Englandi
1145, Aragon 1157, Frakklandi 1179,
KastilJu 1190.
Frá höfuðsetrinu í Clerkenwell á Eng-
landi breiddist reglan til Skotlands og árið
1153 var reglusetri komiö á fót í Torphick-
en, sem er skammt norðan við Bathgate,
milli Glasgow og Edinborgar.
Til Danmerkur barst reglan 1164, þegar
Valdemar mikli stofnaði reglusetur í Antvor-
skov við Slagelse og síðan voru stofnuð sjö
önnur, í samræmi við þau fyrirmæli að eitt
setur skyldi vera í hverju stifti. Voru þau í
Ribe, Viborg, Horsens, Odense, Lundi, í
Dueholm á Mors og eitt var í Slésvík. Príor-
inn í Antvorskov var yfirmaður allra annarra
setra á Norðurlöndunum. Hann naut
mikillar virðingar og sat meðal annars oft í
rfkisráðinu. Þess ber að geta, að Jóhannes-
arriddarar tóku upp gunnfána, hvítan kross
á rauðum feldi og var það merki staðfest
með úrskurði páfa 1259. Er ekki ólíklegt,
að það tákn hafi verið haft uppi í herförinni
til Eistlands 1219, þegar goðsögnin um
Danebrog varð til.
Reglunni var skipt á landsvæði og mörk-
unum réð tungumáliö: Italía, Provence,
Auvergne, Frakkland, Aragon, Kastilía,
Portúgal, England og Þýzkaland. Norður-
löndin þrjú, sem nefnd voru Dacia, svo og
Ungverjaland, voru sett undir meistarann á
þýzka svæðinu.
Æðstir í metorðastiganum í líknarregl-
unni voru riddararnir, sem urðu að vera af
aðalsættum og að hafa verið slegnir til ridd-
ara af kristnum konungi.
Riddarar reglunnar sáu um hernaðarum-
svifin, ásamt vopnabræðrum (serjeants) og
málaliðum, en þjónustubræður, ásamt
ráönu þjónustuliði, sáu um aðhlynningu og
hjúkrun.
Meðbræður (confratres) voru samfélag
leikmanna, sem tengdist reglunni. Þeir nutu
allra réttinda innan reglunnar og áttu rétt á
greftrun í grafreitum hennar. Þeir tóku að
sér að vernda hagsmuni reglunnar og færa
fram ákveðna gjöf á degi heilags Jóhannes-
ar skTrara.
Þá voru og svonefndir donati, sem urðu
að vera af aðalsættum. Þeir áttu tilkall til
þess að vera teknir í tölu riddara og gegn
tilteknum gjöfum áttu þeir rétt á gistingu á
setrunum. Upphaflega munu donati hafa
verið krossfarar, sem börðust undir merkj-
um Jóhannesarreglunnar og fengu í ellinni
athvarf hjá reglunni. Dæmi um þetta var, að
í Noregi mun reglan hafa náð fótfestu
nokkru fyrir 1200, en þá var stofnað líknar-
setur Jóhanníta í Varna (Verne) í Rygge
nærri konungsgarði í Moss við Oslóarfjörð-
inn. í Diplomatarium Norvegicum (I. 689. II.
700, III. 693) eru bréf príors „sacre domus
hospitalis ordinis sancti Johannis
lerosolimitani in Varne" frá árunum 1484-
1488, þar sem vísað er til réttinda, sem
líknarsetrið hafi þegiö af Hónoriusi III., sem
var páfi 1216-1227. í Sögu norskra
klaustra á miðöldum segir, að í skjali frá
17. öld sé rætt um afrit af páfabréfi fýrir
Varna frá Hónoriusi III. Líknarsetrið fékk
síöar framlög frá norsku hirðinni og skyldi á
móti koma, að hirðmenn ættu þar hæli í
ellinni.
Þegar Landið helga féll endanlega í
hendur Serkjum, tóku reglubræður eyjuna
Ródos af Ottómönum árið 1309 og voru
aðalstöðvarnar fluttar þangað (Knights of
Rhodes). Þegar Tyrkjunum tókst síðan
1523 að hrekja þá af eyjunni, veitti Karl V.
keisari Hins heilaga rómverska keisara-
dæmis reglunni yfirráð yfir Möltu (The
Sovereign Order of the Knights of Malta).
Bræðurnir létu gera mikla flotastöð við
Valetta, víggirtu borgina og héldu úti flota til
þess að herja á Tyrki, enda var það hlutverk
þeirra, að halda Ottóman-veldinu í skefjum.
Það var síðan Napóleon, sem lagði Möltu
undir sig 1798 og eftir að Bretar höfðu náð
eyjunni 1814, var veru Jóhannesarriddara
þar lokið. Var þá starfsemin flutt til Ítalíu og
stjórn líknarreglunnar var færð til Rómar
árið 1834.
Læknablaðið 2004/90 255