Læknablaðið - 15.03.2004, Side 67

UMR/EÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 36
Faraldsfræði í dag
Ferilrannsóknir
FerilrannsÓknir (hóprannsóknir, cohort studies)
eru annað tveggja megin-rannsóknarsniða greinandi
faraldsfræði. Hitt eru sjúklingasamanburðarrannsókn-
ir (case-control studies). Ef til vill ætti að telja ílilut-
andi rannsóknir (intervention studies, experimental
studies) til þessara meginsniða en hefðin hefur þó
verið sú að flokka slíkar rannsóknir sérstaklega þar
sem um inngrip (clinical trials, randomized trials) en
ekki áhorfsrannsókn (observational study) er að
ræða. Þó eru íhlutandi rannsóknir um margt mjög
líkar ferilrannsóknum hvað snertir skilgreiningu rann-
sóknarhópa og söfnun og úrvinnslu gagna. Það sem
skilur á milli þessara tveggja rannsóknarsniða er að-
koma rannsakandans að ferlinu. í ferilrannsókn fylg-
ist rannsakandinn með náttúrulegri tilurð eða gangi
sjúkdónts eða útkomu og forðast að hafa nokkur
áhrif á það ferli til að geta sem best áttað sig á tengsl-
um útkomunnar við áreitið óháð utanaðkomandi
þáttum. Öll áhrif rannsakandans eða rannsóknarinn-
ar á ferlið frá áreiti til útkomu geta valdið röskun
(confounding) eða skekkju (bias) í niðurstöðunum. í
íhlutandi rannsókn er tilgangurinn hins vegar bein-
línis að hafa áhrif á ferlið með virkri íhlutun. Segja
má að í ferilrannsókn sé fylgst með náttúrulegri til-
raun þar sem fylgst er með áhrifum áreitis sem orðið
hefur óháð rannsókninni, en í íhlutandi rannsókn er
um virka tilraun að ræða þar sem rannsakandinn
stýrir áreitinu og fylgist með afleiðingum þess.
Ferilrannsóknir bera saman hópa einstaklinga til
að prófa tilgátu um samband áreitis og útkomu. Fyrsta
skref þeirra er að skilgreina tvo hópa einstaklinga
sem ekki hafa sjúkdóminn eða útkomuna sem verið
er að rannsaka. Annar hópurinn hefur orðið fyrir skil-
greindu áreiti en hinn ekki. Stundum eru notaðir
fleiri hópar sem orðið hafa fyrir mismiklu áreiti.
Hópununt er fylgt eftir í tiltekinn tíma og ný tilfelli
sjúkdómsins eða útkomunnar skráð. Hærra nýgengi
sjúkdómsins í þeim hópi er varð fyrir áreitinu er
merki um samband milli áreitis og útkomu og getur
stutt tilgátu um orsakasamband þar á milli.
Ferilrannsóknir byggjast í sumum tilfellum á fyrir-
liggjandi gögnum þar sem bæði áreiti og útkoma hafa
átt sér stað áður en rannsóknin hefst. Sem dæmi má
nefna ferilrannsókn þar sem könnuð eru tengsl bólu-
setningar og tiltekins sjúkdóms með því að skoða
bólusetningarskrár og lista yfir sjúkdómsgreiningar
sjúkrahúsa á liðnum aldarfjórðungi. Þá er talað um
sögulega ferilrannsókn (historical cohort) þar sem
tengsl liðinna atburða eru skoðuð. Slíkt er auðvitað
mun fljótlegra, þægilegra og ódýrara en að gera
venjulega ferilrannsókn þar sem rannsakandinn þarf
að bíða eftir að tíminn líði og útkoman (hugsanleg
áhrif áreitisins) geti komið fram. í báðum tilfellum er
þó um framsæja (prospective) rannsókn að ræða;
byrjað er á því að greina milli þeirra sem orðið hafa
fyrir áreitinu og hinna sem ekki hafa orðið fyrir því
og síðan fylgst með tilurð útkomunnar. Stundum er
talað um sögulegar ferilrannsóknir sem aftursæjar
(retrospective) og er rökstuðningurinn sá að verið sé
að skoða liðna atburði með því að byggja á eldri
gögnum en ekki horft á atburðina þegar þeir verða
og þeir skráðir jafnóðum. Ég er ekki sammála þessu
viðhorfi og tel mun eðlilegra og mikilvægara að hafa
í huga hvernig menn leiða líkur að tengslum og jafn-
vel orsakasamhengi áreitis og útkomu en það hvort
nýttar eru fyrirliggjandi upplýsingar eður ei. í feril-
rannsókn er gengið út frá því að ef útkoman er al-
gengari meðal þeirra sem urðu fyrir áreiti en hinna
sem ekki urðu fyrir því sé það vísbending um orsaka-
samband. í aftursæjum rannsóknum, til dæmis sjúk-
lingasamanburðarrannsóknum, er hins vegar byrjað
á að greina á milli þeirra sem hafa sjúkdóminn og
hinna sem hafa hann ekki, síðan er litið til baka og
tíðni áreitis borin saman meðal þessara hópa. Þannig
er ég á því að skilgreina allar ferilrannsóknir sem fram-
sæjar, þó svo sumar þeirra séu sögulegar (historical)
og takmarka notkun orðalagsins „aftursæ rannsókn"
við sjúklingasamanburðarrannsóknir og skyld snið.
Næstu pistlar verða helgaðir ferilrannsóknum: skil-
greiningu og söfnun gagna um áreiti og útkomu, eftir-
fylgni hópa, helstu aðferðum við úrvinnslu, túlkun
niðurstaðna og loks helstu kostum og göllum rann-
sóknarsniðsins. Grundvöllur ferilrannsókna eru upp-
lýsingar um áreiti og útkomu og því þarf að vanda vel
til skilgreiningar þessara atriði og aðferða við gagna-
söfnun. Því verður lögð sérstök áhersla á þessa þætti.
María
Heimisdóttir
mariahei@landspitali. is
María er faraldsfræðingur
á Landspítala.
Læknablaðið 2004/90 263