Læknablaðið - 15.10.2012, Side 42

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Mannúðlegar geðlækningar
og lúsaflekkusótt
■ ■ ■ Hávar Sigurjónsson
Áhugi Norðmanna á íslandi á sér margar
birtingarmyndir. í norska læknablaðinu
birtust á síðasta ári tvær greinar sem
sækja efni sitt í sögu geðlækninga á ís-
landi og í íslendingasögurnar.
Sálfræðingurinn Olav Nyttingnes var í
heimsókn á íslandi í apríl 2010 ásamt norska
geðheilsuráðinu og samstarfsmönnum við
háskólasjúkrahúsið í Stafangri til að kynna
sér aðstæður „í landi sem hvorki hefur sér-
staka löggjöf um geðheilbrigðismál né notar
ólar í rúmum."
Nyttingnes telur sögu geðheilbrigðis-
þjónustu á íslandi mjög eftirtektarverða.
Fyrir rúmum 100 árum hafi verið hér gam-
aldags landbúnaðar- og fiskveiðasamfélag
sem var áratugum á eftir öðrum Evrópu-
löndum í samfélagsþróun, en engu að síður
hafi verið reistur nútímalegur geðspítali
þar sem beitt var sams konar lækningum
og tíðkuðust annars staðar í Evrópu á þeim
tíma. Árið 1933 urðu þáttaskil í íslenskum
geðlækningum þegar Helgi Tómasson varð
yfirlæknir á Kleppi og undir stjórn hans
urðu geðlækningar á íslandi mun mannúð-
legri en annars staðar í Evrópu.
Nyttingnes tiltekur sérstaklega að Helgi
bannaði alla notkun spennitreyja og óla í
rúmum og beitti í stað þess samtalstækni
og geðlyfjum þess tíma, sem voru morfín,
skópólamín, klóral og barbítúratlyf. Sjúk-
lingum sem þurfti að róa mátti halda niðri
en aldrei lengur en 30 mínútur.
Nyttingnes bendir á að Helgi hafnaði
lækningaaðferðum samtímans sem höfðu
háa dánartíðni eða heilaskaða sjúklinga
í för með sér, og kenning hans hafi verið
að ofbeldi í meðferð skilaði sér í ofbeldis-
fullum sjúklingum. Hann hafnaði einnig
aðferðum sem sjúklingar óttuðust mjög
og taldi það draga mjög úr lækningagildi
þeirra.
Þó að geðlækningar á íslandi séu ekki
algjörlega lausar við þvingun leyfast ekki
rúmólar. Nyttingnes vísar í samtöl við ís-
lenska geðlækna og sálfræðinga sem starfað
hafa á geðdeildum á Norðurlöndunum og
hefur eftir þeim að bráðamóttökur íslenskra
geðdeilda séu rólegri en í Noregi og Svíþjóð
og lyfjanotkun sé mjög svipuð. Megin-
heimild hans er þó saga Kleppspítala sem
Óttar Guðmundsson geðlæknir ritaði og
kom út 2007.
Nyttingnes hefur kynnt sér hvernig
beita má þvingunarinnlögn og sjálfræðis-
sviptingu geðsjúkra á íslandi og ber það
saman við löggjöfina í Noregi. Hann telur
athyglisvert að þrátt fyrir að tölur um
þvingunarinnlagnir hér séu ekki tæmandi,
sé marktækur munur á fjölda slíkra inn-
lagna í löndunum tveimur og greinilegt að
þær séu mun færri á íslandi. Ekki einasta sé
þvingunarinnlögnum sjaldnar beitt hér en í
Noregi, heldur sé þeim einnig beitt af meiri
lipurð. Þetta telur Nyttingnes vera ótvíræða
arfleifð Helga Tómassonar yfirlæknis.
Hann lýkur grein sinni með þeim orðum
að saga íslenskrar geðlækninga sé að hluta
til allt önnur en samtímasaga geðlækninga
í Evrópu. „Lagaumhverfið á Islandi sýnir að
það er mögulegt fyrir lítið nútímalegt vest-
rænt land að veita geðheilbrigðisþjónustu
án þess að smíða utan um hana sérstaka
löggjöf."
Fyrstu heimildir um lúsaflekkusótt
Per Holck prófessor í líffærafræði við
læknadeild Óslóarháskóla hefur um ára-
bil tekið þátt í fornleifarannsóknum við
Hrísbrú í Mosfellsdal. Hann telur að í
Grettissögu og Eyrbyggjasögu sé að finna
fyrstu frásagnir í sögu læknisfræðinnar
af lúsaflekkusótt sem komið hafi upp á ís-
landi í kringum árið 1000. Frásagnirnar
eru sveipaðar dulúð og einkennin sem lýst
er talin eiga uppruna sinn í forneskju og
göldrum.
I Eyrbyggjasögu segir af Fróðár-
undrunum. Hin suðureyska Þórgunna sett-
ist upp á Fróðá við Breiðafjörð og rúmföt
hennar vöktu öfund Þóreyjar húsfreyju.
Dag nokkurn um heyskapartíð lagðist ský
yfir bæinn og varð niðamyrkur með rign-
ingu. Þegar birti sá heimilisfólkið að rignt
hafði blóði. Þórgunna kenndi óþæginda og
gekk til hvílu og átti erfitt með andardrátt.
546 LÆKNAblaðið 2012/98