Læknablaðið - 15.01.2013, Blaðsíða 58

Pistlar frá formönnum sérgreinafélaga og
undirdeilda Læknafélags íslands og Reykjavíkur
Frá Félagi íslenskra barna- og unglingageðlækna
Grundvöllur að geðheilbrigði er
lagður á uppvaxtarárunum
Bertrand Lauth
Formaður Félags íslenskra barna-
og unglingageðlækna
bertrand@landspitali.is
Það er viðurkennt að á milli 3-18% allra
barna og unglinga glíma við geðræna erfið-
leika á hverjum tíma: erfiðleika sem hafa
áhrif og valda barni eða unglingi hömlum
og/eða skerðingu á sálfélagslegri færni
(functional impairment) í daglegu lífi.1 Bæði
einkenni og hömlun yfir ákveðin viðmið
eru nauðsynleg til að greina geðröskun en
mismunandi niðurstöður hafa í gegnum
árin komið úr faraldsfræðilegum rann-
sóknum sem hafa notað mismunandi grein-
ingaraðferðir í breytilegum aldursþýðum.
I nýlegri rannsókn á vegum opinberrar
stofnunar í Bandaríkjunum (Nntionnl Center
for Health Statistics) kemur fram að 15%
þeirra sem eru á aldrinum fjögurra til
sautján ára hafa komið í athugun og/eða
meðferð vegna geðrænna einkenna í heil-
brigðis- eða skólaþjónustu.2 Hvað varðar
sérfræðiþjónustu hafa heilbrigðisyfirvöld í
Noregi metið að 5% þurfi á henni að halda
og þau settu fyrir nokkrum árum í gang
uppbyggingar- og þróunaráætlun í sam-
ræmi við þá þörf. I dag hefur því markmiði
verið náð. Viðamikil norsk faraldsfræðileg
rannsókn frá Bergen leiddi hins vegar í ljós
áberandi mismunun í þjónustu eftir eðli
geðrænna erfiðleika; 75% af þeim 8-10 ára
börnum sem glíma við ADHD hafa fengið
eða eru að fá þjónustu á barnageðdeildum,
en hins vegar hafa einungis 13% af þeim
sem glíma við tilfinningaerfiðleika (svo sem
þunglyndi og kvíðaraskanir) fengið hana.3
Þessar niðurstöður eru samstíga því sem
rannsóknir hafa sýnt hjá fullorðnum ein-
staklingum.4 Höfundar ályktuðu því að enn
þurfi verulega að bæta aðgengi að geðheil-
brigðisþjónustunni fyrir grunnskólabörn
sem glíma við tilfinningaerfiðleika.
Á íslandi var fjöldi barna, úr öllum
aldurshópum, sem höfðu fengið meðferð á
BUGL árið 2010 um 1,1%.5 Talið er að sér-
fræðiþjónustan í heild sé að sinna um það
bil 1,2-1,5% einstaklinga, það er einungis
þriðjungi af þeim sem þyrftu á sérfræðiað-
stoð að halda.
Undanfarin ár hefur verið vakning í
að efla bæði grunn- og sérfræðiþjónustu
við börn og unglinga með geðrænan
vanda. Göngudeildar-, legudeildar- og
vettvangsþjónusta hefur aukist, ekki síst
hvað viðkemur samvinnu, fræðslu og ráð-
gjöf til heilsugæslu, skóla, félagsþjónustu
og barnaverndar. Framhald þarf að vera á
þessari þróun, því hún heyrir til mikilvægra
framfara í meðferðar- og forvarnarvinnu
á sviði barna og unglinga. En tilvísunum
hefur fjölgað, biðlistar lengst og skortur er á
meðferðarúrræðum öðrum en lyfjameðferð,
og er það áhyggjuefni.
I faginu þarf nú að leggja megináherslu
á tvennt: annars vegar að forðast þrönga
hugmyndafræði í orsakagreiningu, og hins
vegar að tryggja skjólstæðingum okkar
gæði þjónustunnar og aðgengi að fjölbreytt-
um meðferðaraðferðum. Sérfræðimenntun í
barnageðlækningum byggir upp þekkingu
á mismunandi meðferðarnálgunum og
þverfaglegri hugsun sem er hvort tveggja
afar nauðsynlegt að búa yfir í mörgum til-
fellum.
En sagan endurtekur sig alltaf og tvær
staðreyndir ógna nú verulega samfelldum
framförum í meðferðar- og forvarnarvinnu.
1 fyrsta lagi hefur hópurinn okkar verulegar
áhyggjur af því hvað dregið hefur úr stuðn-
ings- og meðferðarúrræðum innan skólanna
fyrir börn með hegðunar- og þroskafrávik
eða sérþarfir. Er það samdóma álit okkar
allra að þetta ástand hafi versnað allt frá
árinu 2009.1 öðru lagi hafa átt sér stað sér-
staklega neikvæðar og villandi umræður,
hlaðnar fordómum, bæði á málþingum og
í fjölmiðlum, um ADHD og metýlfenídat
(Rítalin, Concerta). Hér var öllu blandað
saman, meðferð og greiningu á ADHD fyrir
börn og fullorðna, misnotkun ákveðinna
lyfja var orðin að þjóðarvandamáli og
jafnvel gefið í skyn að lyf sem ávísað er til
barna og unglinga endi á svörtum markaði í
höndum fíkla.
Segja má að fordómarnir hafi náð
vissu hámarki vorið 2011 þegar sjónvarps-
þátturinn Kastljós hvatti til einhvers konar
„æsifréttakappleiks", og birti nöfn 5 lækna
sem ávísuðu mest af metýlfenídat á íslandi
en einn af þeim er barnageðlæknir. Ekki
er nóg með að lögfræðiálit hafi leitt í ljós
og staðfest að óheimilt sé að afhenda fjöl-
miðlum upplýsingar um lyfjaávísanir ein-
stakra lækna, heldur hefur Félag íslenskra
barnageðlækna verulegar áhyggjur af þessu
vinnubrögðum. Upphrópanirnar í Kastljósi
höfðu mjög skaðleg áhrif á marga af okkar
skjólstæðingum og foreldra þeirra og hafa
enn.
Þetta mál er mjög einkennilegt í ljósi
þess hve reynslan er orðin löng og þekk-
ingin mikil á þessu sviði, það er greining og
meðferð ADHD hjá börnum og unglingum.
Einnig með tilliti til þess hversu miklar
framfarir hafa orðið í greiningaraðferðum,
meðal annars með innleiðingu staðlaðra
greiningarviðtala sem samþætta marg-
víslegar upplýsingar sem koma frá mis-
munandi aðilum: barninu sjálfu, foreldrum,
kennurum og fleirum.
Að lokum óskum við kollegum okkar
farsæls komandi árs og skjólstæðingum
okkar betri tíma, með mun betra aðgengi að
hágæða meðferðar- og forvarnaþjónustu.
Heimildir
1. Costello EJ, Egger H, Angold A. 10-year research update
review: the epidemiology of child and adolescent psychi-
atric disorders: I. Methods and public health burden. J
Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2005; 44: 972-86.
2. Simpson GA, Cohen RA, Pastor PN, Reuben CA. Use of
mental health services in the past 12 months by children
aged 4-17 years: United States, 2005-2006. NCHS Data
Brief 2008; 8:1-8.
3. Heiervang E, Stormark KM, Lundervold AJ, Heimann M,
Goodman R, Posserud MB, et al. Psychiatric disorders in
Norwegian 8- to 10-year-olds: an epidemiological survey
of prevalence, risk factors, and service use. J Am Acad
Child Adolesc Psychiatry 2007; 46:438-47.
4. Wang PS, Berglund P, Olfson M, Pincus HA, Wells KB,
Kessler RC. Failure and delay in initial treatment contact
after first onset of mental disorders in the National
Comorbidity Survey Replication. Arch Gen Psychiatry
2005; 62: 603-13.
5. Guðmundsdóttir GB. Frá vanda til lausnar. Fyrirlestur á
ráðstefnu BUGL. Kópavogi, 14. janúar 2011.
58 LÆKNAblaðið 2013/99