Þjóðlíf - 01.01.1991, Blaðsíða 12

INNLENT
komið fyrir í sjálfstæðri stofnun óháðri
safnastarfsemi Þjóðminjasafns.“
„Það reyndist gersamlega vonlaust að fá
að hitta nefndina sem vann að endurskoð-
un þjóðminjalaganna, bæði undir stjórn
Sverris Hermannssonar og arftaka hans
Guðrúnar Helgadóttur. Ég tók á það ráð
að leita til alþingismanna utan nefndar-
innar með tillögur, sem ég hafði samið í
millitíðinni, um verndun fornleifa. Hér
„Víkingatímamunirnir
lágu ofarlega eða efst í
mannvistarlaginu, en
það er víða mjög þykkt,
sem bendir til
langvarandi byggðar
þegar á 10. öld..."
var um sjálfstæðan lagabálk að ræða, þar
sem fornleifaverndin var tekin fyrir ein og
sér óháð starfsemi safna, eins og gert hefur
verið erlendis þar sem fornleifaverndin er
til fyrirmyndar.
Það sem fyrir mér vakti var nauðsyn
þess að vinna að nýrri skipan fornleifa-
vörslunnar hér, svo hægt væri að byggja
upp eftirlit og rannsóknir sem stuðla
myndu að framgangi innlendrar fornleifa-
fræði á nýjum og ferskum grunni.
Hugmyndin var að koma á fót sjálf-
stæðri fornleifafræðistofnun, þar sem fag-
leg menntun og gæði væru samræmd þeim
kröfum er giltu í löndunum næst okkur.
Eftir mörg viðtöl og margar umleitanir
voru það loks tveir þingmenn, þeir Ólafur
Þ. Þórðarson og Alexander Stefánsson,
sem tóku vel í tillögur mínar og var Alex-
ander síðan 1. flutningsmaður að frum-
varpi um verndun fornleifa (14. mars
1989).
ljótlega kom í ljós að frumvarpið var
mikil ógnun við aðila er tengdust
Þjóðminjasafni og var barist gegn því af
hörku. Öllu tiltæku var beitt í andróðrin-
um gegn því, svo sem eins og félagi ís-
lenskra safnmanna, sem er áhugamanna-
félag en ekki fagfélag. Er ég sagði kolleg-
um mínum á Norðurlöndum frá því að
menn berðust hér með oddi og egg gegn
sjálfstæðri fornleifafræðistofnun, varð
þeim orðfall. Þar með fengu fornleifafræð-
ingar ytra staðfestingu á því að ömurleg
staða fornleifafræðinnar á íslandi stafaði
ekki einungis af fjárskorti heldur væri hún
af öðrum og alvarlegri toga.“
„Þegar frumvarpið um verndun forn-
leifa var borið upp á Alþingi fjallaði forseti
sameinaðs þings um efni frumvarpsins
með afar gerræðislegum hætti, þar sem
skein í neikvæða afstöðu hans gagnvart
mér. Það setti að manni óhug, því forseti
sameinaðs þings þekkir mig ekki neitt.
Hér sem oftar mátti greina að andstæðing-
um tillagna minna datt aldrei í hug að þær
væru sprottnar af faglegri umhyggju og
kannski framsýni einnig. Ég hafði engan
öruggan stól eða völd að verja. Umræð-
urnar á Alþingi þennan dag (14. mars
1989) eru í rauninni afar fróðlegar aflestr-
ar, svo ekki sé meira sagt. Tillögur mínar
um fornleifaverndina höfðu þó einhver
áhrif á endanlega gerð þjóðminjalaganna,
en þau voru samþykkt 2. maí 1989 með
gildistöku 1. janúar síðastliðinn.“
„Nokkrum mánuðum eftir að ný
þjóðminjalög tóku gildi var byrjað að
skipa í þjóðminjaráð og fornleifanefnd er
stýra skyldi annars vegar Þjóðminjasafni
og hins vegar fornleifadeild Þjóðminja-
safns, en í fornleifanefnd var enginn val-
inn með gjaldgeng próf í norrænni forn-
leifafræði. Brátt hófust mikil átök í nefnd
sem ráði Þjóðminjasafns, eins og u'tt er þar
sem menn láta ekki stjórnast af faglegri
þekkingu eða faglegri umhyggju. Fljót-
lega komust fjölmiðlar, einkum Ríkisút-
varpið okkar allra, á snoðir um að ekki
væri allt með felldu innan veggja Þjóð-
minjasafns; m.a.s. væri búið að banna
bandarískum beinafræðingi að grafa í ein-
hverja öskuhauga norður á úthjara á þeim
forsendum að hann væri ekki læs á ís-
lenska menningarsögu.
Fjölmiðlar nenntu ekkert að fara ofan í
saumana á hinni hlið málsins, þ.e.a.s. að
þeir sem vildu veita honum leyfið væru
ekki hlutlausir í ákvarðanatöku sinni, þar
sem beinafræðingurinn væri að vinna að
greiningu beina úr uppgröftum er sömu
aðilar bæru ábyrgð á. Eins tóku fjölmiðla-
menn ekkert eftir því þó beinafræðingur-
inn væri að beita því fyrir sig að erlend
sendiráð styddu hann í hans máli, nokkuð
sem stríðir gegn diplómatískum hefðum
og er berleg móðgun við innlendan
ákvörðunarrétt okkar í eigin málum,
hversu fáránleg sem ákvörðunin reynist
vera.
Almennt var fjallað um öskuhauga eins
og þeir væru ómerkileg fyrirbæri, en ekki
merkar fornleifar, sem hefðu að geyma
mikilvæga sögu um það hvernig við höfð-
um í okkur og á hér á öldum áður. Þar sem
fjölmiðlar höfðu takmarkaðan áhuga á
gildi öskuhauganna sem slíkra, kom aldrei
fram að það samræmist ekki markmiðum
fornleifafræðinnar að grafa burtu ösku-
hauga eina og sér úr samhengi við aðrar
minjar og hefði aldrei verið samþykkt þar
sem fagleg sjónarmið ráða.
Ef marka má enn aðra frétt varðandi
þetta makalausa mál, þá hefur stór hluti
dýrabeinasafns Þjóðminjasafnsins og þar
með afkomusaga þjóðarinnar, verið flutt-
ur vestur um haf á undanförnum árum,
sem sýnir að umhyggja forsvarsmanna
Þjóðminjasafns hefur greinilega ekki verið
sem skyldi í þessu máli. Ég var því fegnari
en orð fá lýst að dýrabeinin úr Herjólfsdal
væru á sínum vísa stað utan veggja Þjóð-
minjasafns og þar með enn í landinu, þrátt
fyrir ýmsa tilburði sumra í Þjóðminjasafni
að heimta þau og fleira til sín.“
„Jæja, því næst fréttist gegnum fjöl-
miðla að ráðherra hefði rift leyfisbanninu
gagnvart beinafræðingnum, samtímis því
að unnið skyldi í einhverja sólarhringa að
því að setja reglur um leyfi til fornleifa-
rannsókna; reglur sem hefði átt að semja
fyrir gildistöku þjóðminjalaga, ef rétt
hefði verið staðið að málum. Ég pantaði
auðvitað reglurnar á augabragði í hinu háa
ráðuneyti menntamála, sem bárust mér
síðan í pósti hartnær tveimur mánuðum
síðar.
Viti menn, í reglunum voru alls kyns
einokunarákvæði og bönn, en ekki stafur
um það hvaða menntun skyldi lögð til
grundvallar því að stunda fornleifarann-
sóknir, en það atriði er upphaf og endir
reglugerða þar sem menn bera faglega um-
hyggju fyrir fornleifunum sem verðmæt-
um og flóknum menningarminjum.“
„Þeir sem sömdu þessar reglur uppfylla
ekki þær kröfur sem þarf til að gegna
ábyrgðarstöðum og fara með völd innan
norrænnar fornleifafræði í löndunum
næst okkur.
Trúlega mun ekkert bæjar- eða sveitar-
félag standa straum að fornleifarannsókn-
um hér eftir, því samkvæmt umræddum
reglum ræður Þjóðminjasafn öllu, en fjár-
mögnunaraðili rannsóknanna engu.
Reykjavíkurborg myndi auðvitað ekki
gefa sinn hlut eftir í þessum efnum, enda
„Fljótlega kom í Ijós að
frumvarpið var mikil
ógnun við aðila er
tengdust Þjóðminjasafni
og var barist gegn því af
hörku. Öllu tiltæku var
beitt í andróðrinum
gegn því..."
12 ÞJÓÐLÍF