Læknablaðið - 01.02.2014, Qupperneq 12

76 LÆKNAblaðið 2014/100
verndandi áhrif. Áhrif mataræðis á tilurð krabbameina í ristli og
endaþarmi eru óljós. Þrátt fyrir að eldri rannsóknir hafi sýnt fram
á verndandi áhrif aukinnar trefjaneyslu hafa nýrri rannsóknir
dregið þá kenningu í efa.21 Aukin neysla grænmetis og ávaxta og
minni kjötneysla virðist hugsanlega draga úr áhættu á krabba-
meini, sérstaklega í vinstri hluta ristils.22,23
Skimun
Í flestum tilvikum er talið að ferlið frá ristilsepa til ífarandi æxlis-
vaxtar taki að meðaltali 10 ár.2 Einungis lítill hluti ristilsepa þróar
með sér illkynja breytingar með tímanum og rökrétt er að álykta
að greining og meðhöndlun ristilsepa dragi úr nýgengi ristil-
krabbameina. Snemmgreining virðist bæta lífslíkur. Þessar stað-
reyndir eru forsenda þess að mælt er með kerfisbundinni skimun
krabbameina í ristli og endaþarmi.1,2,24,25 Landlæknisembættið gaf
út klínískar leiðbeiningar árið 2002 sem nálgast má á vef emb-
ættisins en þær eru komnar til ára sinna og ekki í samræmi við
nýrri erlendar leiðbeiningar. Þörf er á endurnýjun hinna íslensku
leiðbeininga.26 Aðferðir til skimunar eru nokkrar (sjá töflu II)
en þær sem oftast eru notaðar eru ristilspeglun og leit að blóði í
hægðum.1 Báðar aðferðir draga úr nýgengi og dánartíðni ristil- og
endaþarmskrabbameina.27,28 Við ristilspeglun er hægt að fjarlægja
ristilsepa og afla vefjasýna. Með leit að blóði í hægðum sleppur
sjúklingur við inngrip og er ef til vill líklegri til að vilja undir-
gangast slíka skimun. Betra næmi fæst með mótefnaprófi fyrir
glóbíni (fecal immunochemical testing, FIT) og var borið saman við
hefðbundið próf til leitar að blóði í saur (hemoccult-próf). Ekki var
marktækur munur á tíðni ristilkrabbameina í slembirannsókn sem
bar FIT saman við ristilspeglun.29
Ristilspeglun á bugaristli (flexible sigmoidoscopy) er einnig not-
hæf við skimun og dregur úr dánartíðni af völdum ristilkrabba-
meina. Við þá rannsókn sjást hins vegar ekki æxli hægra megin
í ristli og hún lækkar ekki dánartíðni af völdum slíkra æxla.27
Tölvusneiðmyndarannsókn (TS) af ristli (CT colonography) má nota
ef ristilspeglun verður ekki komið við.2 Þrátt fyrir að TS af ristli sé
bæði næm rannsókn og sértæk eru óþægindi sjúklings svipuð eða
jafnvel meiri en við ristilspeglun og ekki hægt að taka sýni. Einnig
hefur ekki verið sýnt fram á að TS sé ódýrari rannsókn en ristil-
speglun. Talsverður áhugi er á að leita eftir stökkbreyttu erfðaefni
í hægðum, bæði DNA og RNA, og hafa rannsóknir sýnt fram á gott
næmi og sértæki.2 Mæling á methýleruðu DNA í blóði, svo sem
septin 9, lofar einnig góðu sem skimunarpróf. Niðurstöður sem
sýna fram á bætta lifun liggja ekki fyrir en slíkar rannsóknir eru
í gangi. Ekki er því hægt að mæla með notkun þessara prófa utan
klínískra rannsókna.
Hefja skal skimun við 50 ára aldur hjá einstaklingum án
áhættu, það er hjá einstaklingum sem ekki hafa fjölskyldusögu um
Tafla I. TNM-stigun ristil- og endaþarmskrabbameins.
Frumæxli Skýring
Tx Ekki unnt að meta frumæxli
T0 Ekki merki um að frumæxli sé til staðar
Tis Æxlisvöxtur er innan slímhúðar
T1 Æxlisvöxtur nær niður í slímhúðarbeð (submucosa)
T2 Æxlisvöxtur nær niður í vöðvalag (muscularis propria)
T3 Æxlisvöxtur nær gegnum vöðvalag inn í hálubeð eða fitu aðlægt
ristli/endaþarmi sem ekki er klædd hálu (peritoneum)
T4a Æxli nær gegnum hálu/skinu (visceral peritoneum)
T4b Æxli vex inn í eða er fast við aðlægt líffæri eða strúktúr
Eitlar
Nx Ekki unnt að meta eitlaíferð
N0 Engin eitlaíferð
N1 1-3 jákvæðir eitlar
N1a Einn jákvæður eitill
N1b 2-3 jákvæðir eitlar
N1c Æxlisútfelling (tumor deposit) undir hálu, í garnahengi eða í fitu
aðlægt ristli / endaþarmi án eitlaíferðar
N2 4 eða fleiri jákvæðir eitlar
N2a 4-6 jákvæðir eitlar
N2b 7 eða fleiri jákvæðir eitlar
Fjarmeinvörp
Mx Ekki unnt að meta fjarmeinvörp
M0 Ekki merki um fjarmeinvörp
M1 Fjarmeinvörp til staðar
M1a Meinvörp í einungis einu líffæri eða svæði (til dæmis lifur, lunga,
eggjastokki, eða fjarlægum eitli)
M1b Meinvörp í fleiri en einu líffæri eða svæði eða í skinu
Stig T N M Duke´s
stigun
Modified
Astler-Coller
0 Tis N0 M0 – –
I T1 N0 M0 A A
T2 N0 M0 A B1
IIA T3 N0 M0 B B2
IIB T4a N0 M0 B B2
IIC T4b N0 M0 B B3
IIIA T1, T2 N1/N1c M0 C C1
T1 N2a M0 C C1
IIIB T3-T4a N1/N1c M0 C C2
T2-T3 N2a M0 C C1/C2
T1-T2 N2b M0 C C1
IIIC T4a N2a M0 C C2
T3-T4a N2b M0 C C2
T4b N1-N2 M0 C C3
IVa T1-T4 N0-N2 M1a – –
IVb T1-T4 N0-N2 M1b – –
Skýring á forskrift
cTNM Clinical classification - Klínísk stigun
pTNM Pathologic classification - Meinafræðileg flokkun
yTNM Therapy - Stigun eftir formeðferð
rTNM Recurrence after disease-free interval - Stigun við endurkomu meins
uTNM ultrasonography, endosonography - Stigun við ómskoðun
aTNM Autopsy - Stigun eftir krufningu
Heimild: American Joint Committe on Cancer. 7. útgáfa. (2009)
Tafla II. Skimun fyrir krabbameinum í ristli og endaþarmi hjá einstaklingum 50
ára eða eldri án sérstakra áhættuþátta.
Árleg leit að blóði í hægðum
Bugaristilspeglun á 5 ára fresti
Árleg leit að blóði í hægðum og bugaristilspeglun á 5 ára fresti
Ristilspeglun á 10 ára fresti
Skuggaefnisrannsókn með ristilinnhellingu á 5 ára fresti
Y F i R l i T S G R E i n