Læknablaðið - 01.02.2014, Blaðsíða 27

LÆKNAblaðið 2014/100 91

Í T i l E F n i 1 0 0 Á R a Ó S l i T i n n a R Ú T G Á F U l æ k n a b l a ð S i n S
eftir fæðingu, selta sjávarloftsins og bólga í æðum til taugakerfis-
ins voru nokkur þeirra atriða sem menn vörpuðu fram.12,13 Barna-
læknir einn skrifaði á 7. áratug 19. aldar14 að um fáa sjúkdóma væru
jafnskiptar skoðanir um orsakirnar. Starfsbróðir hans og samtíðar-
maður fullyrti að þekkingin á sjúkdómnum hefði í stórum dráttum
lítið aukist á 100 árum.1
Sjúkrahúsfaraldrar af ginklofa voru vel þekktir. Fæðingar-
læknirinn Carl Edvard Marius Levy (1808-1865) í Kaupmannahöfn
skýrir frá einum slíkum árið 1840.12,15 En öfugt við barnsfararsótt-
ina sem enn geisaði á fæðingarstofnunum um alla Evrópu, hafði
stífkrampi smám saman orðið sjaldgæfari. Frans Chr. Faye (1806-
1890), prófessor við Fæðingarstofnunina í Christianíu, skrifaði árið
1861 að undanfarin 15 ár hefði hann aðeins séð eitt tilfelli.16 Það
var ekki fyrr en á 9. áratug aldarinnar að menn fundu loks orsök
sjúkdómsins.
Vestmannaeyjar fyrir tíma Schleisners
Heilbrigðisyfirvöldum í Kaupmannahöfn var vel kunnugt að sjúk-
dómurinn ginklofi grandaði 6 til 7 af hverjum 10 lifandi fæddum
börnum í Vestmannaeyjum.10 Eftir að Schleisner kom þangað stað-
festi hann þetta út frá eigin athugunum er náðu aftur til ársins
1785.17 Þegar árið 1827 hafði verið stofnað sérstakt héraðslæknis-
embætti í Vestmannaeyjum til þess að berjast gegn ástandinu.18
Tæpast hefur það verið eftirsótt staða. Yfirvöld freistuðu þó með
því að lofa lækni flutningi, að ákveðnum árafjölda liðnum, í betra
„Chirurgiat í vort rige Danmark“.18
Frá því um 1800 og fram til 1847 var nokkur hópur lækna sendur
til Vestmannaeyja til að ná fram úrbótum. Til samanburðar voru á
Íslandi 5 læknastöður sem ætlað var að sinna öðrum íbúum lands-
ins, þá um 60.000 að tölu. Með hliðsjón af þessu misræmi og að
engum lækni hafði tekist að ráða niðurlögum sjúkdómsins í Vest-
mannaeyjum, gagnrýndi Jón Thorstensen landlæknir (1794-1855)
árið 1838 þá fastheldni Sundhedscollegiets að halda úti stöðunni.
Thorstensen var þeirrar skoðunar að sjúkdómurinn ætti djúpar
rætur í náttúrulegum aðstæðum og lífsmáta eyjabúa.10 Schleisner
benti hins vegar á að á Íslandi væru 187 prestar og 294 kirkjur, en
fáir læknar og ekki eitt einasta sjúkrahús.19
Forveri Schleisners í starfi var héraðslæknirinn Andreas Stee-
ner Iversen Haalland (1814-1855) sem dvaldi í Vestmannaeyjum á
árunum 1840-1845. Á því árabili var dánartíðnin óvenju há, en þó
hafa menn velt því fyrir sér hvort hæstu tölurnar geti hafa verið
ofskráning.10 Á tímabilinu frá 1841 til ágúst 1847 sýndu tölur að
95% allra dauðsfalla ungbarna hefðu verið af völdum ginklofa. Í
mörgum tilvikum var dauðsfall tilkynnt prestinum eftir á og án
þess að fyrir lægju læknisfræðilegar upplýsingar. Niðurstaðan gat
því orðið sú að sennilegasta dánarorsök var færð í kirkjubækur
(mynd 4).
Jafnvel þótt Haalland tækist ekki að leysa verkefni sitt lagði
hann grunninn að því sem réð úrslitum um árangur Schleis-
ners. Hann leitaði aðferða, með góðum árangri, til að gera „Nat-
urvidenskabelige Undersögelser“.18 Strax árið 1840 skrifar hann
að orsök ginklofa geti ekki legið í andrúmsloftinu eða vatninu
heldur í „de lave, fugtige og urene Boliger“.18 Fæðan gat einnig
haft þýðingu, taldi hann, hún samanstóð nær eingöngu af „ani-
malske Sager“ ásamt miklu brennivíni og sterku kaffi. Meðhöndl-
un nýfæddra barna var ómarkviss, því naflastrengurinn „verken
afbindes eller opbindes paa behörig Maade“. Mæðurnar skyldu ala
börn sín á brjóstamjólk fremur en að gefa þeim kúamjólk og vatn.
Hann stakk upp á að fæðingarstofu yrði komið á fót. En yfirvöld
streittust á móti, þeim þótti nægja að ljósmóðir yrði send á vett-
vang og að kona úr Vestmannaeyjum fengi ljósmóðurmenntun í
Kaupmannahöfn. Fyrir valinu varð Sólveig Pálsdóttir (1821-1886),
dóttir Guðrúnar Jónsdóttur (1791-1850) sem gegnt hafði ljósmóður-
starfi í þorpinu þótt hún væri formlega ómenntuð. Þörfin fyrir
fólk sem kunni fæðingarhjálp var mikil. Læknarnir kvörtuðu yfir
ómenntuðum „ljósmæðrum“ sem væru algerlega ósjálfbjarga og
vantaði „Indsigt i den allersimpleste Födselshjælp“.19 Sólveig var
Mynd 1. Peter Anton Schleisner (1818-1900). Mynd 2. Kort af Norðursjó, þar sem sjást Grímsey,
Vestmannaeyjar og St. Kilda.
Mynd 3. Dánartölur um trismus neonatorum í Vestmanna-
eyjum, með 10 ára millibili 1785-1895.