Læknablaðið - 01.02.2014, Blaðsíða 47

LÆKNAblaðið 2014/100 111
U M F J Ö L L U N O G G R E I N A R
tvö og hálft ár og síðan var ég þrjú og hálft
ár að yfirfara hana. Það er í samræmi við
það sem reyndir rithöfundar og þýðendur
hafa sagt: „Fljótur að skrifa, lengi að yfir-
fara.““
Fornmál eða nútímamál
Ekki er sjálfsagt hvernig þýðandi nálgast
svo fornan texta. Stefán segir það grund-
vallaratriði að ákveða á hvers konar ís-
lensku textinn skuli þýddur. „Ég byrjaði
að búa til mál sem stóð miðja vegu
milli Sveinbjarnar Egilssonar og forn-
sagnanna. Sumum fannst það mjög flott
en jarðbundnari yfirlesarar, fyrst og fremst
Kristín systir mín, ráðlögðu nútímalegri
nálgun. Þetta var skynsamleg ákvörðun.
Ef ég þýði eitthvað fornt í framtíðinni mun
ég miða við nútíma út lagn ingu því svona
tilbúið mál getur orðið dálítið óskilgetið.
Það er þó ekki þar með sagt að textinn
sé lágkúrulegt hversdagsmál heldur
mætti lýsa honum sem ís lensku manns
sem vandar sig. Sumum þykir hann full
hátíðlegur en ég er nokk uð sátt ur við
útkomuna. Þetta er kryddað alþýðumál en
ekki götumál.”
Trúmennska við frumtexta er annað
viðfangsefni og verður nokkuð snúið þeg-
ar svo fornum texta er lyft til nútímans.
„Ég er með tryggð við frum texta á heilan-
um. Það eru alls kyns atriði sem þarf að
huga að í þeim efnum. Heims mynd Her-
ódótusar er allt önnur en nútíma manna og
mér þótti nauðsyn að hin forni sjónarhóll
réði í þýðingunni. Hann nefnir aldrei
fjórar höfuð áttir heldur miðar hann við
sólargang. Hann vísar einnig til stjörnu-
merkja eins og Stóra-björns. Þessu hélt
ég til haga ásamt því að þýða nöfn á
náttúrufyrirbærum. Svartahaf nefnist í
beinni þýðingu Gestrisnahaf. Þetta er ekki
beinlínis togstreita en kallar á vanga veltur.
Fæstar setningar úr forn grísku er hægt að
þýða beint, sem á reynd ar við um ýmis
tungumál, svo textann verður útleggja.
Maður hefur þá merkingu frum texta til
leiðsagnar.”
Vantaði íslenska þýðingu
Stefán segir meginástæðu þess að hann
réðst í þýðingu þessa höfuðrits vera að
íslenska þýðingu þess hafi hreinlega
vantað. „Þetta er eitt af þeim ritum sem
eiga að vera til á íslensku. Verkið er mjög
skemmtilegt aflestrar, sem eflaust er ein
ástæða þess að það hefur lifað í gegnum
aldirnar. Ég þýddi alla lesninguna beint á
tölvu, sem varla er í frásögur færandi. Með
því móti gat ég jafnan haft opna amer-
íska tölvuútgáfu Tuftsháskóla hvar sem ég
var niður kominn, með frumtexta ásamt
skýringum og tilvísunum í vafaatriði. Ég
hafði mismunandi þýðingar einnig við
höndina. Skýr ingar við þennan texta eru
ótalmargar og fylla heilu bækurnar. Ég
lagði mig ekki eftir þeim öllum en vísa í
upprunann ef fræðimenn hafa áhuga á að
leita þær uppi.”
Heródótus frá Halíkarnassus í Litlu-
Asíu er talinn fæddur árið 484 fyrir Krist.
Rannsóknir hans skiptast í 9 bækur. Þær
rekja sögu og uppgang Persaveldis frá
dögum Kýrusar Persakonungs. Þeim lýkur
þegar Xerxes konungur Persa tapar endan-
lega í bar áttunni um að innlima Grikkland
í veldi sitt í sögufrægum orr ustum við
Salamis, Plateu og Mýkölu.
Lifandi og skemmtileg frásögn
„Heródótus er að lýsa atburðum sem
gerðust ekki löngu fyrir hans dag og lauk
ekki fyrr en rétt um það bil sem hann
kemur í heiminn. Hann hefur því aðgang
að frásögn sjónarvotta. Rannsóknir hans
eru endursögn atburða samkvæmt lýs-
ingu viðmælenda. Hann ferðast víða um
lönd og aflar upplýsinga hjá fjöl mörg um.
Frásagnarmáti er lifandi og skemmtilegur,
stundum í fyrstu pers ónu, stund um í ann-
arri eða þriðju persónu. Hann lætur flest
flakka og tekur upp ýmsar furðusögur.
Það er skemmtilegt að lýsingar hans á íbú-
um framandi land svæða verða æ furðu-
legri eftir því sem löndin eru fjarlægari og
óaðgengilegri. Hann slær þó varnagla við
því að leggja of mikinn trúnað á allt sem
við mæl endur hans segja.”
Um stíl Heródótusar segir Stefán að
hann eigi mikið að þakka Hómer, bæði í
hugsun og málfari. „Í raun var söguefni
Heródótusar og Hómers hið sama, stríð og
ferðalög. Að sumu leyti minnir Heródótus
á Mozart. Tær einfaldleiki virðist augljós
á yfirborðinu en dylur djúpa heimshryggð
undir niðri. Á sama hátt er stíll Her-
ódótusar einfaldur og hrynfagur, ekkert
tafs í frásögninni eða mála lengingar. Höf-
undur er hreinn og beinn í hugsun, dálítið
barnalegur og veltir sér upp úr skrítnum
hlutum. Fegurð tungutaks og hrynjandi er
við brugðið.”
„Þýð ing in tók tvö og hálft ár
og síðan var ég þrjú og hálft
ár að yfirfara hana,“ segir
Stefán Steinsson um þýðingu
sína á Rannsóknum Her-
ódótusar.
Ljósmynd/Páll A. Pálsson.