Læknablaðið - 01.12.2014, Side 38

678 LÆKNAblaðið 2014/100

S a G a l æ k n i S F R æ ð i n n a R
Guðmundur var sveitamaður, alinn upp á góðu heimili sem hafði
töluvert mikið umleikis og stóð fjárhagslega mjög vel. Margir ætt-
ingjar hans, kenndir við bæinn Guðlaugsstaði í Blöndudal og kall-
aðir Guðlaugsstaðakyn, bjuggu í næsta nágrenni og flest af því
fólki komst vel af. Á uppvaxtarárum hans voru mikil umbrot í
samfélaginu, nýjar atvinnugreinar litu dagsins ljós, þéttbýli fór
vaxandi, möguleikar til menntunar jukust, meðal annars fyrir
konur, og fjöldi manns flutti búferlum til Vesturheims. Guðmund-
ur mótast í þessu umhverfi bjargálna bænda, húsbænda og hjúa,
framþróunar verkmenningar og vísinda og þar sem trú manna
á betra samfélag gat ekki beðið hnekki ef menn unnu af viti og
bjuggu í haginn fyrir sig og sína.
Það var alls ekki sjálfgefið á þessum árum að synir vel búandi
bænda færu til náms enda þurftu þeir þess ekki við, sér og sín um
til lífsviðurværis. Þótt Guðmundur væri vel hagur eins og faðir
hans hneigðist hugur hans snemma til bóka og hann var sendur í
Lærða skólann. Til allra heilla fór Guðmundur utan til náms eftir
stúdentspróf og í Kaupmannahöfn stækkaði sjóndeildarhring-
urinn, hann kynntist nýjum hugmyndum og lifði í samfélagi sem
var áratugum á undan Íslandi og þar gat hann skoðað íslenskt
samfélag utanfrá.
Við heimkomu vorið 1894 varð Guðmundur héraðslæknir í
Skaga firði og gat sér þar gott orð en reynsla hans af læknisstörf-
um í héraðinu varð til þess að hann fór aftur utan til frekari náms.
Eftir vetrardvöl í Kaupmannahöfn varð hann læknir á Akureyri
næstu 11 ár. Á Akureyrarárunum kom Guðmundur fram sem einn
af máttarstólpum samfélagsins og þar steig hann mörg af sínum
fyrstu skrefum í þeim málum sem hann varð þekkastur fyrir.
Guðmundur var bæði virkur og virtur læknir á meðan hann
starfaði á Akureyri enda flutti hann með sér nýjungar sem báru
góðan árangur þótt ytri aðstæður væru ef til vill ekki sem heppi-
legastar. Hann taldi mest um vert að læknirinn sinnti sínum
læknisfræðilegu og samfélagslegu skyldum þótt yfirvöld stæðu
sig ekki sem skyldi við að byggja sjúkrahús eða tryggja betri kjör.
Guðmundur stofnaði félag lækna á Norður- og Austurlandi en sá
félagsskapur var sennilega bara nafnið tómt þótt nafn þess væri til-
greint sem útgefandi á læknablaði sem Guðmundur gaf út á árun-
um 1902-1904. Læknablað Guðmundar kom út í þrjú ár, 8 blaðsíður
og var allt handskrifað af honum sjálfum. Blaðið átti að efla sam-
stöðu og fræðslu meðal lækna og verða upplýstum almenn ingi til
gagns. Það kemur glöggt fram í skrifum Guðmundar í blaðinu að
hann áleit vanþekkingu vera að hluta til heilbrigðisvanda mál en
með fræðslu og þekkingu undir forystu góðra manna væri hægt
að bæta samfélagið til hagsbóta fyrir sem flesta. Haft er eftir Guð-
mundi að „góður læknir hafi ávallt tök á að skapa sér það um hverfi
sem þarf til að gera það sem er nauðsynlegt til að bæta heilbrigði
fólks.“ Hlutverk læknisins var ekki bara að skera upp sullaveika
bændur og bregðast við slysum og áföllum heldur ekki síður að
koma í veg fyrir slíkt með því að byggja upp heilbrigt samfélag.
Margir læknar litu á það sem hlutskipti lækna og lækna vísinda
að gera samfélagið heilbrigt með félagslegum úrbótum enda ættu
flestir sjúkdómar sér samfélagslegar orsakir.
Guðmundur Hannesson
Jón Ólafur Ísberg
sagnfræðingur
joli@centrum.is
LÆKNAbLAðIð hefur komið út síðan 1915 og í þessum 100. árgangi blaðsins eru
greinar sem ritstjórnin hefur kallað eftir af því tilefni. Höfundar greinanna skrifa um
ýmis málefni sem snerta lækna, félagsleg, söguleg og fræðileg.
Guðmundur Hannesson er nánast í guðatölu meðal íslenskra lækna en ekki fyrir stórkostleg læknisverk við erfiðar aðstæður. Hann
var ættfaðir samtaka lækna, Læknablaðsins og var í framvarðasveit lækna við umbreytingu samfélagsins á fyrri hluta 20. aldar. Styrkur
Guðmundar var fyrst og fremst skilningur hans á hlutverki læknisins við að byggja upp heilbrigt samfélag. Fyrstu áratugi 20. aldar
var hlutverk læknis þríþætt: örlagavaldur sem hafði áhrif á hvort fólk lifði eða dó, aðstoðarmaður og hjálparhella fólks í mótlæti
vegna farsótta, slysa eða hvers konar heilsuleysis og síðast en ekki síst velferðarvörður. Læknirinn átt að sjá til þess að þegnarnir
væru heilbrigðir en það var æði misjafnt hvernig læknar skilgreindu hlutverk sitt. Sumir brugðust bara við þegar sjúklingar sóttu
til þeirra með veikindi eða skaða en aðrir, þar á meðal Guðmundur Hannesson, töldu hlutverk sitt miklu víðtækara og að þeir væru
læknar þjóðarlíkamans. Hann skilgreindi hlutverk læknisins þannig að þeir ættu að sjá til þess „að sem flestir fæðist hraustir og
sem best gefnir, að þeir alist upp og lifi andlega og líkamlega hraustir og að þeir sem sýkjast séu læknaðir ef þess er nokkur kostur
en hinum hjúkrað.“