Læknablaðið - 01.12.2014, Side 39

LÆKNAblaðið 2014/100 679

Í T i l E F n i 1 0 0 Á R a Ó S l i T i n n a R Ú T G Á F U l æ k n a b l a ð S i n S
Árið 1907 flutti Guðmundur til Reykjavíkur þegar hann varð
héraðslæknir þar og kennari við Læknaskólann. Við stofnun Há-
skóla Íslands árið 1911 varð hann prófessor í líffærafræði og heil-
brigðisfræði og sinnti nær eingöngu því starfi eftir það en hann
hafði að mestu látið af skurðlækningum eftir að hann flutti suður.
Lækningum Guðmundar var þó engan veginn lokið heldur voru
þær bara með öðrum hætti en áður, í stað þess að beinast að til-
teknum einstaklingi í hvert sinn snerust þær um að lækna þjóðina
af þeim meinum sem hann taldi að stæðu henni einkum fyrir
þrifum. Þær lækningar sem Guðmundur beitti til að lækna þjóð-
ina voru stjórnmál, skipulagsmál og félagsmál lækna auk kennslu
læknanema, og öll þessi atriði nálgaðist hann á grundvelli heil-
brigðisfræðinnar, eins og hann skilgreindi hana.
Árið 1906 skrifaði Guðmundur greinaflokk um væntanlegt
sjálfstæði Íslands og þar las hann mönnum pistilinn jafnframt
því sem hann dásamaði land og þjóð. Hann taldi öll vandræði
og eymd þjóðarinnar stafa af mönnunum sjálfum „Stefnufestan
og kjarkurinn sigrar ætíð ef nokkur sigurvon er, bætir hag þjóða,
breytir illum löndum í góð og gerir mennina frjálsa. Fátæklings-
hugsunarhátturinn, stefnuleysið og kjarkleysi leiðir til vesaldóms
og ósjálfstæðis. Þar sem hann ræður fellur allt í kaldakol, mennt-
un, atvinnuvegir og frelsi. Hann skapar ánauð og ógæfu.“ Guð-
mundur var kosinn annar af tveimur alþingismönnum Húnvetn-
inga árið 1914 en náði ekki kjöri í kosningunum 1916. Alþingi var
honum ekki að skapi eftir það en hann taldi sig vita flestum betur
hvernig stjórnkerfi ætti best við og skrifaði greinar um það fram á
þriðja áratuginn. Guðmundur leit á þjóðarlíkamann eins og læknir
sér sjúkan einstakling sem bara á eftir að hraka og deyja ef ekkert
verður að gert.
Meginstefið í stjórnmálastefnu Guðmundar var nokkurs konar
„goðastjórn“ og var þar vísað til goða sem réðu málum á fyrstu
öldum Íslands en þeir voru „góðir menn“ sem stjórnuðu landinu í
umboði fólksins. Hann var í sjálfu sér ekki á móti lýðræði og þing-
ræði svo lengi sem almenningur veldi „góða menn“ sem hefðu vit
á hlutunum þótt þeir væru ekki sammála um alla hluti. Guðmund
ur taldi að samfélagið væri spillt og illa stjórnað af misvitrum
mönnum sem blekktu fólk með fagurgala og ranghugmyndum til
þess eins að skara eld að eigin köku. „Góðir menn“ kæmust alltaf
að réttri niðurstöðu sem flestum til hagsbóta eftir ítarlega skoðun
og rökræður. Hann var að sjálfsögðu einn af þessum „góðu mönn-
um“ og í raun taldi hann samfélagið skipast í aðalatriðum í tvo
hópa: hina vel vinnandi, upplýstu og heilbrigðu og hins vegar
heimska og illa upplýsta letingja! Í framtíðardraumum hans um
sjálfstæða þjóð voru eingöngu heilbrigðir og bjargálna einstakling-
ar en svipaðar hugmyndir voru uppi víða og þróuðust í sumum
löndum í ómannleg samfélög. Viðhorf Guðmundar til hinnar
heilbrigðu þjóðar koma einnig glögglega fram í mannfræðirann-
sóknum hans og afstöðu til ýmissa sjúkdóma en hann taldi að með
réttri stjórn og góðu skipulagi væri hægt að lágmarka þann fjölda
fólks sem væri til vansa fyrir heilbrigt samfélag.
Guðmundur var einn helsti frumkvöðull íslenskra skipulags-
mála. Á meðan hann bjó á Akureyri stóð hann fyrir ýmsum fram-
förum, þar á meðal byggingu nýs sjúkrahúss sem var þá eitt það
fullkomnasta á landinu. Akureyri varð fyrir áhrif hans sem og
fleiri góðra manna einn hreinlegasti bærinn í upphafi 20. aldar
og hann sá til þess að skipulagsuppdráttur var gerður af bænum
1904, sem var sá fyrsti sinnar tegundar hér á landi.
Þéttbýlismyndun hófst seint á Íslandi og flest þorp þróuðust
hægt í bæi og einungis einn bær varð um síðir að borg. Þrátt fyrir
að flestir gerðu sér grein fyrir mikilvægi bæja í þróun samfélags-
ins var einnig mikil andstaða við lífið í bæjunum. Talað var um
„bæjarsollinn“ og í bæjum átti að þrífast fáviska, fátækt, heilsu-
leysi og siðspilling, svo fátt eitt sé nefnt. Ýmsir framámenn töldu
að hinn sanni „þjóðarandi“ byggi í sveitinni þar sem hann væri
ómengaður af erlendum áhrifum og læknar sýndu fram á með
mælingum að börnin í sveitinni væru heilbrigðari en önnur börn.
Þessi hugmyndafræði varð til þess að talið var æskilegt að senda
börn í sveitina til að læra góða siði og rækta tengslin við þjóðar-
andann. Þá voru, og eru jafnvel enn, svokölluð meðferðarheimili
höfð fjarri bæjarsollinum.
Í ritinu „Um skipulag bæja” sem kom út árið 1915 fjallaði hann
fyrstur Íslendinga um skipulagsmál hér á landi með fræðilega og
alþjóðlega yfirsýn. Guðmundur vakti athygli á samspili heilsu
íbúana og umhverfis þeirra og lagði áherslu á loft og ljós í skipu-
lagi byggða, hreinlæti, fagurfræði og aðgang íbúanna að landi og
heilnæmum matvælum. Í lok 19. aldar og fram undir annan áratug
20. aldarinnar voru heilbrigðis- og skipulagsmál í mikilli gerjun
víða um lönd til að leita úrbóta á slæmum aðbúnaði almennings í
Guðmundur var fyrstur manna til
að stunda mannfræðirannsóknir
og mannamælingar á Íslandi. Árið
1925 kom út, sem fylgirit með
Árbók Háskóla Íslands, rit hans
Körpermasze und körperpropor-
tionen des Isländer, og vakti það
athygli víða um lönd. Hann mældi
um 1100 manns og tók allt að 35
málsetningum á hverjum einstak-
lingi. Með þessu vildi hann kanna
helstu einkenni þjóðarinnar og rekja
skyldleika við aðrar þjóðir.
Árið 1915 varð stórbruni í miðborg Reykja-
víkur. Sama ár kemur út rit Guðmundar um
skipulagsmál þar sem heilbrigði og fegurð eru
sett á oddinn, sólarljós og gott loft og vatn:
lágreist byggð, garðar í suður og hagkvæmt
skipulag íbúða.