Ægir - 01.11.2004, Qupperneq 26

26
S J Á VA R Ú T V E G S S A G A N
„Fyrstu vélbátarnir voru að vísu
ekki stórar fleytur, en þeir voru
engu að síður liður í því að létta
af mönnum þeim þrældómi, sem
fylgdi árabátaútgerðinni,“ sagði
Jón Páll í erindi sínu. „Talsmenn
gamla bændasamfélagsins voru
lítt hrifnir af þessari breytingu og
fundu henni flest til foráttu. Þeir
höfðu öldum saman gert út ára-
skip og mannað með húskörlum
sínum og litu á útgerð sem auka-
búgrein landbúnaðarins. Þessi
þróun fór því í bága við hags-
muni þeirra, hún keppti við þá
um vinnuafl og stuðlaði, ásamt
öðru, að því að búseta bændasam-
félagsins tók að raskast. Sveita-
menn fluttu á mölina og fjölgun
varð i þéttbýlinu.“
Fyrsti togarinn árið 1905
Jón Páll segir að í Reykjavík hafi
þróunin verið með nokkuð öðrum
hætti en á landsbyggðinni.
„Reykjavík varð á fyrstu árum
heimastjórnartímabilsins miðstöð
togaraútgerðarinnar í landinu.
Fyrsti togarinn í eigu Íslendinga,
Coot („blesönd“) kom til landsins
árið 1905, í byrjun þessa tíma-
bils. Hann var í eigu Fiskveiða-
hlutafélags Faxaflóa og gerður út
frá Hafnarfirði. Útgerð hans gekk
vel og með henni tókst farsællega
að samræma erlenda tækni inn-
lendri reynslu. Fyrsti togarinn,
sem smíðaður var fyrir Íslend-
inga, var aftur á móti Jón forseti,
sem var í eigu Alliance hf. í
Reykjavík. Kom hann til landsins
í ársbyrjun 1907. Togurunum
fjölgaði ört næstu árin. Í árslok
1907 var þegar komin umfangs-
mikil togarútgerð í Reykjavík.
Árið 1912 voru togararnir orðnir
20 talsins og 28 átta árum síðar.
Þetta útgerðarform náði hvergi að
festast í sessi á þessu tímaskeiði
annars staðar á landinu, ef undan
eru skildir tveir útgerðarbæir,
Hafnarfjörður og Ísafjörður. Sú
útgerð var þó smá í sniðum borið
saman við Reykjavíkurútgerðina
og varð skammlíf á Ísafirði. Að-
stæður til togaraútgerðar voru þó
sízt af öllu lakari víða um land,
svo sem hafnaraðstaða.“
Tveir Danir létu að sér kveða
Jón Páll sagði að það vekti at-
hygli að byrjunarörðugleikarnir
skyldu ekki verða meiri í upphafi
vélaaldar, en raun bar vitni. „Það
má vafalítið þakka framsýni
frumkvöðlanna og ómetanlegu
starfi tveggja Dana, sem báðir
báru ættarnafnið Jessen. Þeir
mótuðu og stjórnuðu menntun
íslenzkra vélstjóra í hálfa öld. Ís-
lenzkir skipstjórnarmenn höfðu
fengið nokkra úrlausn í menntun-
armálum sínum alllöngu á undan
vélstjórum, enda þurfti kunnáttu
til að stjórna skipum löngu áður
en vélar komu til sögunnar. Slíku
var ekki til að dreifa á sviði vél-
stjórnar. Við hvalveiðistöðvarnar
voru að vísu starfandi vélfræðing-
ar, sem sáu um viðhald og við-
gerðir á hvalveiðibátunum, sem
knúðir voru gufuvélum. Þó að
þau verkstæði væru á margan hátt
vel búin tækjum og leystu af
hendi hin vandasömustu verkefni,
voru þau ekki í stakk búin til að
taka að sér viðhald ört stækkandi
vélbátaflota í landinu. Því fór víðs
fjarri. Þegar þeir Árni Gíslason
og Sophus J. Nielsen ákváðu að
kaupa vél í sexæring sinn árið
1902, fengu þeir ungan vélfræð-
ing frá Danmörku, J.H. Jessen að
nafni, til að setja vélina niður og
kenna Árna meðfeð hennar.“
Vélsmiður frá Fanö
„Þessi ungi Dani settist síðan að á
Ísafirði, stofnaði þar vélaverk-
stæði í samvinnu við útgerðar-
menn á staðnum og gerðist
lærifaðir fyrstu íslenzku vélstjór-
anna. Jens Hansen Jessen, eins og
hann hét fullu nafni, var ættaður
frá Fanö í Danmörku. Hann
reyndist góður vélsmiður og lip-
urmenni og fékk því strax mikil
viðskipti. Vélsmiðja hans bætti
úr brýnni þörf á viðgerðarþjón-
ustu fyrir vaxandi vélbátaútgerð,
en hún var jafnframt og ekki síð-
ur upphaf innlendrar þekkingar í
Af upphafi vélvæðing-
ar í sjávarútvegi
- og fyrstu íslensku vélstjórununum
Við það er miðað að vélvæðing í sjávarútvegi
hefjist 1902 þegar vél var sett í sexæringinn
Stanley, sem þeir áttu Árni Gíslason, formaður
og síðar yfirfiskimatsmaður, og Sophus J. Niel-
sen, verslunarstjóri á Ísafirði. Þetta kemur
fram í erindi Jóns Páls Halldórssonar á Ísafirði,
sem hann flutti 10. september sl. á málþingi
sem var efnt til í hátíðarsal HÍ í tilefni af 100
ára heimastjórnarafmæli.Gunnlaugur Jónsson Fossberg,
Hallgrímur Jónsson og Þorsteinn
Thorsteinsson. Gunnlaugur lærði
hjá Jessen, en lauk prófi frá vél-
skóla í Kaupmannahöfn. Hann
var vélstjóri hjá Eimskip, en þá
stofnaði hann vélaverslun með
Vald. Poulsen, en árið 1927 setti
hann á stofn Vélaverzlun G.J.
Fossberg. Hallgrímur Jónsson
stundaði vélsmíðanám hjá Jes-
sen. Prófi lauk hann frá Vélskól-
anum árið 1916 og hlaut próf-
skírteini númer þrjú. Hann starf-
aði alla tíð hjá Eimskip, frá
1918 til 1953. Þorsteinn stund-
aði vélsmíðanám hjá Jessen, en
lauk síðan Vélskólaprófi árið
1918. Starfaði sem vélstjóri um
árabil, en var seinustu árin hjá
Vélsmiðjunni Hamri í Reykjavík.
aegirdes2004-11tbl 16.12.2004 12:40 Page 26