Tímarit Máls og menningar - 01.06.1972, Side 121

Sjálfum sér trúr
3.
Innansveitarkronika er eins konar munnmælasaga. Hana segir sögumaður sá
er í upphafi frásagnar virðir nýju kirkjuna fyrir sér „núna“ (bls. 9) og að
lokum minnist á vígsluna „í gær“ (bls. 179). Hann talar um „tíS okkar“
(bls. 9), „í minni tíS“ (bls. 20) og „hér um pláss“ (bls. 19). Hann er líka
„mjólkurpóstur“ (bls. 37) sá sem hálfri öld fyrr hafði heyrt sláttuhlj óSið
til ljáa þeirra á Hrísbrú í sumarnóttunni. „Enn minnist ég þess“, segir hann
(bls. 38).
Milli þessara tveggja tímaskeiða, nútíðar og endurminningar, er lagt við
hið þriðja svo sem jöfnu báðu, um 1930. Um þetta leyti, „laungu síðar" eins
og það er kallað (bls. 52, 53, 109); það er að liðnum atburðunum frá um
1890, þá á sögumaður viðtal við Guðrúnu Jónsdóttur. Okkur er sagt að
hann skrifi það hjá sér (bls. 120), en á þann hátt verður það meðal frum-
heimilda hans.
Sögumaður þessi leikur hlutverkið sem Halldór nefnir „Plús Ex“ í grein
sinni Persónulegar minnisgreinar um skáldsögur og leikrit:
Hver er Plús Ex? Það er sú boðflenna með aungu nafni og óglöggu vegabréfi sem
ævinlega er viðstödd líkt og gluggagægir hvar sem gripið er ofaní skáldsögu. Þessi herra
er aldrei svo smáþægur að setjast aftastur í persónuröðinni, heldur sættir sig ekki við
annað en öndvegi nær miðju frásagnarinnar, jafnvel í sögu þar sem höfundur gerir sér
þó alt far unt að samsama ekki sjálfan sig sögumanninum. (Upphaf mannúðarstefnu, bls.
73).
AS dæma af ofan greindri ritgerð og öðrum yfirlýsingum svipaðs efnis
hefur hlutverk sögumanns vakið höfundinum áhyggjur, og sum yngri verka
hans bera þetta með sér. Þróunin hefur beinzt frá hefðbundinni skáldsagna-
gerð - síðast í Paradisarheimt frá árinu 1960 - um leikritunartilraunir sjö-
unda áratugarins fram til nýjungafullrar skáldsögu hans Kristnihalds undir
Jökli, en þar er hlutur sögumanns mjög til umræðu. Uppistaðan í þessari
skáldsögu er skýrsla Umba um sögusviðið, en þar er hann sjálfur staddur.
Ætlun sögumanns er afdráttarlausasta hlutlægni, eða ef til vill frekar hlut-
leysi, eins og fram kemur i erindisbréfi biskups í upphafi bókar:
Vér biðjum um skýrslu, það er alt og sumt. Má einu gilda hvaða kreddur og fábúlur
þeir koma upp með, þér eigið ekki að snúa þeim. Ekki reformera neitt né neinn. Lofa
þeim að tala, þræta ekki. Og ef þeir þegja, um hvað þegja þeir? (Kristnihald, bls. 18).
En þrátt fyrir allt er vandinn ekki svo auðleystur. Niðurstaðan verður á
111