Tímarit Máls og menningar - 01.10.1975, Síða 9

Inngangsfrceði heimspeki og sögulegrar efnishyggju
haldi klofningnum í vissum skefjum og geri hann ekki að óbætanlegri
plágu. Áður fyrr var þessi „klofningur" í samfélagi trúaðra bættur upp
með voldugum fjöldahreyfingum sem gerðust aflvakar nýrra trúarreglna -
og fundu samnefnara í myndun þeirra - kringum sterka einstaklinga
(heilagan Dóminík, heilagan Frans).
En gagnsiðabótin dró máttinn úr þessari grósku alþýðukrafta: Jesúfélag-
ið er síðasta mikilsháttar trúarreglan, það er að uppruna afturkippsstofnun
og valdstjórnarstofnun, eðli þess var kúgun og „diplómatí", og stofnun
þess var merki um harðnandi afstöðu katólskunnar. Hinar nýju reglur sem
risið hafa upp síðan hafa mjög takmarkaða „trúarlega“ þýðingu, en mikla
þýðingu sem „ögunartæki“ gagnvart fjölda hinna trúuðu. Þetta eru grein-
ar af Jesúfélaginu eða hafa orðið það, viðnámstæki til að halda við áunn-
um pólitískum ítökum en ekki öfl endurnýjunar og þróunar. Katólskan
er orðin „jesúítismi“. Nútímastefnan hefur ekki skapað trúarreglur heldur
stjórnmálaflokka, kristilega demókrata.
Afstaða praxis-heimspekinnar er gagnstæð afstöðu katólskunnar: praxis-
heimspekin leitast ekki við að viðhalda frumstæðri brjóstvits-heimspeki
hinna einföldu sálna, þvert á móti vill hún gera þær aðnjótandi æðri lífs-
skilnings. Þó að hún haldi fram nauðsyn þess að koma á skilningi milli
lærðra manna og hinna einföldu sálna, er markmið hennar ekki að halda
í við vísindalega starfsemi eða viðhalda einingu á lágu menningarstigi
fjöldans, heldur að smíða menningarlega og siðferðilega samfylkingu sem
skapi pólitíska möguleika á menningarlegum framförum fjöldans, ekki
aðeins fárra og fámennra hópa menntamanna.
Starf alþýðumannsins er raunhæft, en hann gerir sér ekki skýra fræði-
lega grein fyrir starfi sínu, þó að það leiði til þekkingar á heiminum.
Fræðileg vitund hans getur jafnvel verið í andstöðu við starf hans: segja
má að hann hafi tvær fræðilegar vitundir (eða mótsagnakennda vimnd):
önnur er óbeint fólgin í starfi hans, og hún sameinar hann raunverulega
öllum þeim sem leggjast á eitt með honum að breyta veruleikanum í raun;
hin lýsir veruleikanum í orðum á yfirborðslegan hátt, hana hefur hann
tekið gagnrýnislaust að erfðum frá fortíðinni. Þessi „orðaði" skilningur
hefur samt afleiðingar: hann tengir manninn við ákveðinn félagshóp, hefur
áhrif á siðferðilegt hátterni, á stefnu viljans, - sterk eða veik áhrif -, og
getur þetta gengið svo langt að mótsagnir vitundarinnar hindri allar at-
hafnir, allar ákvarðanir, allt val, og geti af sér andlegt og pólitískt að-
gerðaleysi. Gagnrýnn sjálfsskilningur myndast því í baráttu pólitískra for-
119