Tímarit Máls og menningar - 01.10.1975, Síða 72

Tímarit Mdls og menningar
sem sagnfræðingum eins og Medvedev — og auðvitað Solsénítsín —
hættir til að fjalla um án þess að gefa gaum að félagslegu samhengi hennar.
Gömlu arðránsstéttirnar höfðu loks stlveg horfið af sjónarsviðinu, ný ör-
eigastétt hafði mótazt, og bændur höfðu annaðhvort bætzt í hóp öreig-
anna (þeir, sem unnu á ríkisbúum) eða tekið upp samyrkjubúskap. Hin
nýja lagskipting þjóðfélagsins, sem af þessu leiddi, var félagsleg forsenda
stalínismans (miklu fremur en kerfisbákn bolsévíkaflokksins og leifar
gömlu yfirráðastéttanna). Hér ber einnig að taka með í reikninginn þá
mikilvægu staðreynd, að menntun var stóraukin, engir voru lengur ólæsir
og óskrifandi, unninn var bugur á hættulegum sjúkdómum o.s.frv. o.s.frv.
Hvernig er hægt að loka augunum fyrir svo tröllauknum framfaraskrefum
í landi formyrkvaðra kotbænda, þessari byltingu í félagslegum og menn-
ingarlegum efnum, sem umhverfði öllum félagsháttum rússneska keisara-
veldisins, jafnaði kjör manna og gerði þjóðina færa um að veita erlendri
ásælni viðnám (eins og bezt kom á daginn á árunum 1941—45)? Um
það er engum blöðum að fletta, að saga Sovétþjóðfélagsins er annað og
meira en saga „fangabúðaveraldar", og einkennum þessa þjóðfélags í dag
verður ekki heldur lýst með hnýfilyrðum Andréj Sakharovs, sem talar um
„risavaxnar allsherjarfangabúðir'
Siðferðislegar vangaveltur skipa höfuðsess í ritum Solsénítsíns. Áherzl-
an, sem lögð hefur verið á þau mál í sovézkum bókmenntum síðan tuttug-
asta flokksþingið var háð, svarar til þess áfalls, sem ýmsar hugsjónir urðu
fyrir, þegar flett var ofan af glæpum og blekkingum Stalínstímanna. En
tvímælalaust á þetta sér einnig dýpri rætur.
Endurskoðunarstefna og gagnrýni af siðferðislegum toga hleyptu nýju lífi
í félagslegar umræður í Sovétríkjunum eftir 1956. Var þar ekki sízt um
að ræða áhuga á marxisma og hugsjónum kommúnismans. Hér var ekki
um tilviljun að ræða. „Alræði öreiganna“, „æðri (sögulegir) hagsmunir ör-
eigastéttarinnar“, „stéttabarátta“, sem að stalínsku mati verður „harðari
eftir því sem uppbyggingu sósíalismans miðar áfram“; „stéttarlegt" sið-
ferði — öll þessi hugtök reyndust hafa verið notuð sem hugmyndafræði-
leg réttlæting á einræði, fangabúðum og aftökum milljóna af þegnum
þjóðfélagsins, þar á meðal mörgum kommúnistum. Ekki var þess að vænta,
að neinn töframáttur gæti léð þessum hugtökum mátt til að afhjúpa þá
blekkingu, sem höfð hafði verið í frammi. Það ber ekki að undra, þótt
menn fengu megnustu vantrú á þeim, og reynt væri að endurheimta sósí-
182