Tímarit Máls og menningar - 01.09.1986, Síða 115

Réttlœti og trúarsannindi
á svar á reiðum höndum við þessari aðfinnslu. Hann gæti sagt sem svo að
sannleikurinn væri margbrotinn í þessu máli og Gregers einblíndi á aðeins
eina staðreynd: faðerni Hedvigar. „En sannleikurinn um okkur er ekki bara
sá hvað við erum og hvað við getum, því að hann tekur líka til þess sem við
getum orðið og gœtum gert. Þetta er auðvitað ljósast um lítil börn.“4
Af þessum orðum mætti jafnvel ráða að sannleikurinn um faðerni Hed-
vigar sé algjört aukaatriði frá sjónarmiði réttlætis. Það er sannleikurinn um
hana sjálfa, það sem hún er og gæti orðið af sjálfri sér, sem skiptir
meginmáli. Og í því tilliti skjátlast Gregers. Hann segir sannleikann, en
hann sér ekki sannleikann um fólkið sjálft. Sérstaklega skjátlast honum um
Hjálmar, vin sinn, sem hann telur miklu meiri mann en hann reynist vera.
Svo mikinn sannleika leiða afskipti Gregers af fjölskyldunni í ljós, að þau
sýna hvað býr í Hjálmari. Frá sjónarmiði Þorsteins er það kannski réttlæt-
ismál. En um leið er sannleikskrafa Gregers óréttlát því hún kemur í veg
fyrir það að Hedvig fái nokkurn tíma að njóta sín: „Og barn nýtur þá og því
aðeins sannmælis að sannleikurinn um það — allur sannleikurinn ef nokkur
von væri um hann — fái að koma fram: að það fái að spreyta sig og njóta sín
svo það megi leiða í ljós hvers það er megnugt. Sannleikurinn er það sem í
því býr.“5
Gallinn við þetta er bara sá — í dæminu um Hedvig — að þar er það
uppljóstrun um hluta sannleikans um hana, þ. e. um faðerni hennar, sem
leiðir til þess að „allur“ sannleikurinn um hana fær ekki að koma fram. Hjá
þessu er hægt að komast með því að undanskilja sannleikann um faðerni
hennar frá „sannleikanum um hana sjálfa“. Hið sama mætti gera í tilviki
Hjálmars og segja, að sá sannleikur sem leiddur er í ljós um hann, sé ekki
allur sannleikurinn um hann, því sem manneskja búi hann yfir öðrum og
betri möguleikum. En sé það gert er ekki bara gengið útfrá umdeildri
hugmynd um mannlegt eðli, sem erfitt er að beita á raunverulegar aðstæður,
heldur er það líka hárrétt, sem Eyjólfur Kjalar bendir á, að réttlætishugtak
Þorsteins krefjist þess eins að verðleikar fólks fái að koma í ljós, en hafi
ekkert með „venjuleg sannindi“ að gera.6
Það er annars athyglisvert að Þorsteinn skuli ekki sjá neina ástæðu til þess
að skilgreina það sannleikshugtak sem hann notar. Eg held að skýringin sé
sú að hann telji það liggja í augum uppi: sannar séu þær staðhæfingar sem
komi heim og saman við veruleikann. Af framansögðu má þó ráða að þetta
gengur ekki upp nema veruleikinn sé teygður út í vídd hins mögulega, þess
sem gæti orðið en er ekki enn, og þá virðist það vera orðið ankannalegt að
tala um samsvörun staðhæfinga við ástand í veruleikanum, eins og tíðkast
um venjuleg sannindi. Ókunnugum gæti jafnvel flogið í hug að Þorsteinn sé
undir áhrifum frá þýska heimspekingnum Martin Heidegger, sem kennir að
TMM VIII
377