Tímarit Máls og menningar - 01.02.1987, Side 59

Fjölmidlarnir og „almenningur
Ójöfn skipting auðs
Habermas heldur áfram og segir að þessi „almenningur“, sértækur vettvang-
ur röklegra og almennra stjórnmála utan við bæði hagkerfið og ríkið, hafi
lotið í lægra haldi fyrir þeim öflum sem skópu hann til að byrja með. Þróun
kapítalisma í átt til einokunar leiddi til ójafnrar auðsskiptingar, aukins
inngöngukostnaðar í „almenninginn“, og því ójafns aðgangs og valdamis-
mununar innan hans. Aukin áhersla á auglýsingar og almannatengsl eru
dæmi um þessa tilhneigingu þar sem þau sýna bein áhrif ríkis eða einka-
hagsmuna á upplýsingastreymi, ekki í rökræðuskyni, heldur til stýringar.
Þessi þróun í hagkerfinu leiddi líka til breytinga á hlutverki ríkisins sem
gerðist beinn og mikilvirkur þátttakandi í því, með hlutdeild í þeim
hagsmunum sem þar voru á ferð. Jafnframt var ríkið kallað til af stéttaöflum
sem vildu verja „almenninginn“ gegn ásælni einkafjármagns eða stækka
hann til að styðja almennt menntakerfi, almenn bókasöfn, almennar menn-
ingarstofnanir. Þessu til viðbótar varð það hlutverk ríkisins að stilla saman
krafta einokunarkapítalisma, og leggja til samfélagslega innviði, sem leiddi
til gífurlegrar útþenslu stjórnkerfis og skrifræðis, sem var ólíkt röklegum
aðferðum til að ákvarða félagsleg markmið, og leiðum til að ná þeim. Þess
vegna lokaðist aftur bilið sem skapast hafði milli ríkis og þegnsamfélags með
sköpun „almennings“, hann kramdist á milli í samstarfi þessara ofvöxnu
skrímsla: ríkis og einokunarkapítalisma. Eins og Habermas segir:
„markaðshyggjuforsendurnar fyrir „almenningi" gilda ekki í iðnvæddu
fjöldalýðræðisþjóðfélagi og velferðarríki. Að hluta hefur markaðshyggjan
alltaf haft að geyma hugmyndafræðilega þætti, en ljóst er jafnframt að þær
þjóðfélagslegu forsendur sem voru tengdar þessum hugmyndafræðilegu
þáttum hafa breyst í grundvallaratriðum."4
Samt sem áður vill Habermas draga mörk á milli, annars vegar, þeirra
grundvallarhugmynda sem vettvangur borgaranna var byggður á, í baráttu
þeirra við aðalinn, og hins vegar þeirra stofnana sem urðu til við sérstakar
sögulegar kringumstæður og mótuðu þennan vettvang. I huga Habermas
kunna þessar stofnanir — sem sýna frumatriði „almennings“ — að vera
breytilegar eftir aðstæðum, en frumatriðin sjálf alltaf þau sömu. Þessi eru
frumatriði fyrir frjálsu samfélagi: almennur aðgangur, sérstaklega að upp-
lýsingum, afnám forréttinda og krufning viðtekinna viðhorfa og röksemda
fyrir þeim. Stofnanir sem móta almenningsálit, svo sem fjölmiðlar, kosning-
ar, opnir réttarsalir, o. s. frv. er hægt að greina frá ríkinu, þó svo að
réttlæting fyrir lýðræðisríkinu felist í því að tryggja með lagasetningu
opinberan vettvang stofnananna. Almenningsálit er ólíkt persónulegu áliti,
það byggir á almennum umræðum og gerir ráð fyrir rökrétt hugsandi fjölda.
47