Tímarit Máls og menningar - 01.03.1994, Blaðsíða 94

Það er kannski ekki hægt að ætlast til af hverjum þeim sem tekur til máls
að hann segi allt. Ég heiti ykkur því að standa ekki hér til eilífðarnóns og
reyna að segja allt. í einhverjum skilningi gaf ég þó um það loforð þegar ég
tók að mér að flytja hér fyrirlestur um nokkuð sem við teljum öll mikilvægt,
þ.e. bókmenntir. Mér finnst að á mér hvíli sú kvöð að segja allt um þetta
fyrirbæri sem er svo óendanlega flókið og merkilegt. Ég get það ekki. Ég ætla
samt að reyna. Á tuttugu mínútum.
í dýpri skilningi hefur hver sá sem kallar sig rithöfund gefið sams konar
loforð. Rithöfundurinn hefur heitið því „að segja okkur allt“ — það fylgir
starfsheitinu. Allt um okkur sjálf, um heiminn, um tilveruna, um lífið. Hann
veit það ef til vill ekki sjálfur (þess vegna fannst mér ekki úr vegi að nefha
það hér) en ef hann ætlar að vera rithöfundur, þ.e. ábyrgur, verður hann að
segja allt, og það jafnvel þótt það sé ekki hægt.
Bókmenntirnar eru tilraun til að láta draum, sem getur ekki ræst, rætast:
drauminn um að segja allt.
Hvað á ég við með „að segja allt“? Ég á við það hlutverk sem bókmennt-
irnar hafa öðlast á síðustu öldum hér á Vesturlöndum, eftir að réttur kirkj-
unnar og pólitískra valdhafa til að skipta sér af því sem stendur á bók var
véfengdur og um leið einkaréttur þeirra á sannleikanum um hvað það er að
vera maður, á sannleikanum um okkur sjálf, á sannleikanum um allt.
Það á enginn lengur einkarétt á sannleikanum, sem betur fer. Sannleikur-
inn er nefnilega bara annað nafn á draumnum um „að segja allt“ og hver sá
sem þykist hafa höndlað sannleikann — eða heldur að það sé mögulegt að
höndla hann — veit ekki að hann dreymir.
En hver á þá að tala við okkur um hvað það er að vera maður? Varla
Kirkjan, því hún segir okkur bara að við séum komin ffá Guði, þ.e. frá
fyrirbæri sem er ekki maður, jafnvel þótt maðurinn hafi skapað Guð að
einhverju leyti í sinni mynd. Varla Yfírvaldið því það segir okkur að maður-
inn eigi að hlýða einhverju sem er ekki maður, yfirvaldinu, undir hvaða nafni
sem það leynist og jafnvel þótt sumir menn kjósi að ganga til liðs við það og
hagnast á því á kostnað meðbræðra sinna.
Ef til vill geta fræðin það, fræðin um manninn. Svo framarlega sem þau
viðurkenna að þau hafi ekki höndlað sannleikann. Ég játa þó að ég bind litlar
vonir við fræðin því þó þau hafi gefið sama loforð og bókmenntirnar, þ.e. að
segja allt — allt um manninn — þá hafa þau fallið í þá gryfju að halda að
hægt sé að búta sundur tilveru mannsins og segja allt um tilfmningar hans,
eða allt um tungumál hans, eða allt um samfélög hans, án þess að skoða allt
hitt líka.
Ef til vill heimspekin? Hún á að takast á við allt, þessi speki um heiminn.
Ef til vill sagan, líka? Hún á að takast á við alla tilveru mannsins í straumi
84
TMM 1994:1