Tímarit Máls og menningar - 01.03.1994, Side 100

selinn til höggs gegn bókinni", bls. 91-102) þar sem Guðbergur Bergsson
rithöfundur greinir samtímaveruleika okkar út frá þessari hugmynd um
afturgönguna og lýsir hvernig öfl sem hann kennir við afturhald ryðjast nú
fram á sjónarsviðið að nýju. Sá háski sem samfélaginu er búinn af draugun-
um sé jafnvel enn meiri en sá sem stafaði af sömu hugmyndum á meðan þær
voru í fullu fjöri því að hans mati hafa þeir draugar sem sveima um í
samtímanum öðlast nýjan ki'aft við uppvakninguna sem gerir þá um margt
erfiða viðureignar, einkum þar sem fjölmennir hópar fólks eru nú á valdi
þeirra. Hann telur einnig að helstu einkenni þessara reimleika og þeirrar
hnignunar sem er fylgifiskur þeirra birtist afar vel í stuttri umfjöllun sem ég
skrifaði um viðta\sbókina:Guðbergur Bergsson metsölubóke ftir Þóru Kristínu
Ásgeirsdóttur (Forlagið 1992) fyrirTMM 2/1993 (bls. 96-98). Þessi einkenni
eru einkum: 1) Hörmuleg afleiðing lítillar menntunar þrátt fyrir langan
skólalærdóm eða þá vegna hans, 2) ofurvald kvennafræða, fjölmiðla og
markaðshyggju í samtímanum, 3) römm tvíhyggja þessara afla sem útilokar
alla frjálsa og óvilhalla hugsun, 4) fordild í garð umbyltingarafla í samfélag-
inu en einkum þó í listum sem byggir á valdahroka og yfirgangi, s.s. „við
vitum betur“ viðhorfið sem kæfir allt sem er sjálfsprottið og upprunalegt.
Þessi samfélagsgreining á vissulega vel við marga þá þætti sem vega þungt
í samtímanum og í henni felst einnig nauðsynleg rýni í sögulegar rætur
þeirra. Þetta á til að mynda um hvernig tvíhyggjuviðhorf hinna „skýru lína“
nær að vera enn svo sterkt í samtímanum þrátt fyrir að panturinn sem
baráttan á þjóðmálavettvanginum taldi sig eiga í listinni eigi nú að hafa
verið leystur út. Samtímaumræðan um listir en einkum þó um bókmenntir
er enn of föst í því að finna samnefnara, að vera með eða á móti hinu og
þessu og það er hárrétt hjá Guðbergi að hún hefur ekki nægilega treyst sér
upp úr holunum sem hún gróf sér þegar tímarnir voru aðrir og menn voru
að bregðast við öðrum aðstæðum. Hinar hreinu línur eru því vissulega í
hróplegu ósamræmi við „ ... það grugguga hugsanalíf og hegðun, siðgæði
og stjórnmál, atvinnulíf og óheiðarleikann sem blasir við jafhvel hálfblind-
um skilningi11 (94-95), eins og Guðbergur kemst að orði. Spurningin er hins
vegar hvort umfjöllun hans sjálfs sé öðru marki brennd eða hvort hann sjáist
ekki fyrir í greiningu sinni þannig að sú áhersla sem þar er lögð á opinn
huga og fordómaleysi sé rifin jafnóðum niður af hinu einstrengingslega
mati sem sér hnignunina birtast nánast blæbrigðalaust í flestum kimum
samfélagsins.
Það má líta aðeins nánar á þetta atriði í ljósi umfjöllunarinnar um
menntunina eða öllu heldur það hlutverk sem menntunin hefur í nútíma-
samfélaginu. Hér er það einmitt greining ástandsins sem er hvað athyglis-
verðust. Guðbergur ræðst mjög harkalega gegn tæknihyggjunni sem
90
TMM 1994:1