Ský - 01.01.2006, Side 32

32 sk‡
ónas Jónsson ráðherra frá
Hriflu breytti Íslandssög-
unni. Hann var eldheitur
og rómantískur þjóðernis-
sinni en fyrst og síðast bar-
dagamaður sem skeytti um
fátt og allra síst fyrirstöðu,
hefði hann ákveðið að gera
hugmyndir sínar að veruleika. Eftir fimm ára
setu hans í dómsmálaráðuneytinu, frá 1927
til 1932, var þjóðfélagið sem endurskapað -
og víða átti Jónas eftir að hafa áhrif síðar sem
einn stílfærasti maður sinnar kynslóðar. Það
segir nokkra sögu um Jónas og þá úfa sem
risu um hann í lifanda lífi að enn í dag - nær
fjörutíu árum eftir að hann lést og meira en
ríflega hálfri öld eftir að formlegum stjórn-
málaafskiptum lauk - taka fæstir afstöðu til
mannsins, hugmynda eða verka nema skipt-
ast í fylkingar. Hlutleysi er tæpast til.
Alþýðan til valda
Einhver kynni að svara spurningunni um
fyrir hvað Jónas frá Hriflu stóð á þann veg að
segja héraðsskólana, sem risu í því sem næst
hverju héraði landsins á þriðja og fjórða ára-
tug tuttugustu aldar, hafa verið stærsta afrek
ráðherratíðar hans. Jafnframt þeim var farið í
margvíslegar aðrar framkvæmdir, þá ekki síst
úti í hinum dreifðu byggðum. Það svar er í
sjálfu sér rétt, svo langt sem það nær.
En líklega hæfir betur að segja að sú
mikla sókn sem hófst í skólamálum, sem og
mörgum fleiri málum fyrir og eftir 1930,
undir forystu Jónasar, hafi byggst á hugsjón
hans um að koma alþýðunni til valda. Eða
eins og hann sjálfur sagði: „Fyrir aldar-
fjórðungi stóð ég um fárra ára skeið fyrir
nokkrum þeim sjaldgæfu tilraunum, sem
hafa verið gerðar hér á landi til að láta alla
vera jafna fyrir lögunum, en það reyndist
ekki friðarstólaverk,“ er haft eftir honum í
bókinni Samtöl við Jónas sem Indriði G. Þor-
steinsson skráði.
Opnar veraldir og mannheima
Jónas Jónsson fæddist á bænum Hriflu í
Ljósavatnsskarði hinn 1. maí 1885. „Bláfá-
tækum bændahjónum á rýrðarkoti í íslenskri
sveit fæðist sveinn á harðindaárum meðan
allt er enn í viðjum og lífi í landinu í áþján-
ingskyrkingi,“ segir Andrés Kristjánsson rit-
stjóri í bókinni Samferðamenn. Þar segir
hann að Jónas hafi alist upp við nauman
kost í foreldrahúsum en hafi hins vegar
notið „linda þeirra bókmennta, sem íslenskt
bændafólk bergði oft og einatt því fastar af,
sem meira kreppti að eða minna var um
heimsins munað. Lestur og aftur lestur þess
sem til næst verður honum lífsnautn hverrar
frjálsar stundar, opnar honum veraldir og
mannheima, þar sem fjór hugur hans gróður-
setur skóga hugmynda.“
Á unglingsárum fór Jónas til náms við
Gagnfræðaskólann á Akureyri og lauk þaðan
prófi 1905. Ári síðar hélt hann til náms
við lýðháskólann í Askov á Jótlandi í Dan-
mörku og dvaldist síðar um skeið í Bretlandi
til að kynna sér skólamál. Árið 1909 kom
hann heim og hóf kennslu við Kennaraskóla
Íslands og sinnti því starfi næsta áratuginn,
einmitt á þeim tíma þegar hann hóf stjórn-
málaafskipti. Árið 1911 var hann ráðinn
ritstjóri Skinfaxa, blaðs Ungmennafélags
Íslands, og skrifaði þar um „ ... hugsjóna-
mál þeirra og þjóðmál á þann veg að vakti
þjóðina til nýrrar athygli þegar í stað,“ segir
Andrés Kristjánsson í áðurnefndri grein.
Árið 1919 varð Jónas skólastjóri Samvinnu-
skólans og allt fram til 1955. Í því starfi
og með greinaskrifum sínum varð hann
einn helsti hugmyndafræðingur íslenskra
samvinnumanna um langt skeið.
Stofnaði tvo stjórnmálaflokka
Jónas frá Hriflu hefur gjarnan verið sagður
meginarkitekt íslenska flokkakerfisins.
Alþýðuflokkurinn og Framsóknarflokkurinn
voru báðir stofnaðir 1917 og var Jónas í
ljósmóðurhlutverki við stofnun beggja flokk-
anna. Hugsun hans með því var að alþýðu-
fólk skyldi í réttindabaráttu sinni sækja fram
innan þessara tveggja flokka: verkafólk í
þéttbýli innan Alþýðuflokksins og sveitafólk
í Framsóknarflokknum. Kaus Jónas að skipa
sér í raðir síðarnefnda flokksins og tók sæti á
Alþingi fyrir hans hönd árið 1922.
Öflugur áróður Jónasar átti sinn þátt í
glæsilegum kosningasigri flokksins sumarið
1927, sem aftur skóp honum oddaaðstöðu
þegar kom að stjórnarmyndun. Ríkisstjórn
Framsóknarflokksins tók við völdum síðla
þetta sumar undir forsæti Tryggva Þórhalls-
sonar, en hún var varin með hlutleysis-
stuðningi Alþýðuflokksins. Þannig fengu
kratar framgengt ýmsum hagsmunamálum
sem flokkur þeirra hafði sett í öndvegi, svo
sem byggingu verkamannabústaðanna sem
Flutti fjöll
með sannfæringu
Texti: Sigurður Bogi Sævarsson • Mynd: Morgunblaðið/ Ólafur K. Magnússon
J
Jónas frá Hriflu er einn áhrifamesti stjórnmálamaður Íslandssögunnar:
Stjórnmálamenn