Ský - 01.01.2006, Blaðsíða 33

sk‡ 33
standa við Hringbraut í Reykjavík. Helstu
afrekin sem ríkisstjórnin vann á fyrstu valda-
árum sínum, en hún sat fram til 1932, eru
annars tíunduð í ítarlegu riti sem gefið var
út á hennar vegum árið 1931. Þar segir
frá nýjum þjóðvegum, brúm, skólum, varð-
skipum, sjúkrahúsum, áveituframkvæmdum
og mörgu sem ríkisstjórnin átti frumkvæði
að - eða tengdist á einhvern hátt.
Stóra bomban springur
Jónas Jónsson fór með dómsmálaráðuneytið
í ríkisstjórn Tryggva Þórhallssonar og undir
hann heyrðu meðal annars heilbrigðismál.
Seint verður sagt að sambúð ráðherrans og
lækna hafi verið friðsamleg. Læknar höfðu
með umsögnum sínum löngum ráðið nokkru
um hver úr þeirra röðum fengi einstök emb-
ætti héraðslækna sem losnuðu. Í þessum
efnum - og öðrum - kaus Jónas hins vegar að
fara sínar eigin leiðir og sagðist í blaðagrein
ætla í ríkum mæli, meðan hann hefði með
veitingu embætta héraðslækna að gera, að
fylgja „... óskum þeirra sem eiga að búa við
lækninn, en taka ekkert til slettirekusakapar
manna, sem kemur ekkert málið við.“
Snemma árs 1930 sagði Helgi Tómasson
yfirlæknir á Kleppi konu Jónasar það álit sitt
að ráðherrann væri ekki heill á geði. Helgi
var heimilislæknir þeirra hjóna. Í framhaldi
af heimsókninni skrifaði Jónas grein sína
„Stóra bomban“ sem birtist í Tímanum 28.
febrúar 1930. Hún hefur af mörgum verið
talin blaðagrein allra tíma á Íslandi. Sótti
Jónas þar hart að Helga sem aftur svaraði í
Morgunblaðinu fáum dögum síðar og tók
þar dæmi af skipstjóra, höldnum geðbilun,
að sigla skipi sínu úr höfn. „Síðan vill máski
til stórslys í ferðinni vegna geðbilunar manns-
ins ... Fellur þá ekki nokkur ábyrgð á mig
fyrir að hafa ekki gert aðstandendum viðvart
í tíma.“
„Enginn haldið á máttugri
penna“
Framhald þessa máls varð að Jónas setti
Helga Tómasson af sem yfirlækni á Kleppi
eftir þetta og var hann utan embættis meðan
ráðherrann sat í embætti. Ólafur Thors
skipaði Helga svo aftur yfirlækni nokkrum
árum síðar. Sjálfsagt er að spyrja hvort yfir-
læknirinn hafi haft eitthvað til síns máls.
Kristján 10. Danakóngur spurði Jónas að því
árið 1930 hvort það væri hann sem hegðaði
sér eins og lítill Mussolini. Því verður ekki
svarað hér hvort Jónas var veill á geði, en
viðurkennt var að Jónas væri geðríkur maður
svo mörgum þótti nóg um. Þannig var með
Alþýðuflokksmenn og þegar kom að því að
þessir flokkar mynduðu saman ríkisstjórn
aftur árið 1934 kröfðust þeir þess að Jónas
yrði utan stjórnar. Rökrétt hefði þó verið að
Jónas yrði forsætisráðherra enda var hann
þá orðinn formaður flokksins. Lendingin
varð hins vegar sú að tveir af yngstu þing-
mönnum flokksins, þeir Hermann Jónasson
og Eysteinn Jónasson, urðu ráðherrar og
varð sá fyrrnefndi forsætisráðherra.
Upp frá þessu má segja að farið hafi að
fjara undan Jónasi innan Framsóknarflokks-
ins, þótt hann væri formaður allt fram til
1944. En áhrifa hans átti eftir að gæta lengi
enn. Bæði kom þar til nánast bylting í þjóð-
lífinu í ráðherratíð hans en einnig helgast
þetta af þeim miklu áhrifum sem Jónas hafði
bæði sem skólamaður og greinahöfundur í
ýmis blöð.
„Enginn íslenskur stjórnmálamaður hefur
haldið á máttugri penna,“ segir Andrés Krist-
jánsson. „Hið sterka og hreina bændamál
þúsund ára fágunar lagðist honum sjálfkrafa
á tungu af vörum fólks og lestri bókmennta.
Enginn maður kunni betur að nota sög-
una sem sjónauka á mannlífið og málefni
nútíðar. Minni hans og snjöll rökhugsun
gerði honum ætíð tiltækar svo hugfleygar og
snjallar líkingar, að hann gat birt mönnum
í andrá og örfáum orðum kjarna flókins
máls og stundum jaðraði þessi vígfimi við
sjónhverfingar.“ Þessi stílfimi sést til dæmis
ágætlega í Íslandssögu fyrir barnaskóla sem
hann ritaði og var gefin út í kringum 1930.
Þær bækur voru kenndar í íslenskum skólum
í áratugi og mótuðu öll söguleg viðhorf
þjóðarinnar, ekki síst sakir þess að andúðar
í garð Dana gætir mjög í þessum bókum,
sem ritaðar voru á síðasta skeiði sjálfstæðis-
baráttunnar.
„Krossfari í heilögu stríði“
En hver er arfleifð Jónasar frá Hriflu og
hvað stendur eftir hann? Fyrr eða síðar
fennir í flestra spor, ekki síst nú um stundir
þegar breytingar í þjóðlífinu eiga sér stað
með meiri hraða en nokkru sinni fyrr. En
samt er þessi sókndjarfi og rómantíski þjóð-
ernissinni enn í dag furðu nálægur. Hann
þykir til dæmis sjálfsagt samanburðartákn
í allri upprifjun á Íslandssögunni. Og þar
rétt sem fyrrum skiptist fólk í algjörlega
andstæðar fylkingar í afstöðu til mannsins
og verka hans. Að þessu víkur séra Emil
Björnsson, prestur og fréttastjóri, í bók sinni
Minni og kynni þar sem hann ber saman þá
Jón Sigurðsson forseta og Jónas frá Hriflu.
Þeir hefðu báðir, hvor á sinni öld „ ... og
hvor með sínum hætti, jafn ólíkir og þeir
voru, dýpstu og varanlegustu áhrif á gang
sögunnar í sínu landi allra samtíðarmanna
sinna, bæði í stjórnmálalegu og menningar-
legu tilliti. Annar lifði það rétt að sjá í anda
fyrirheitna landið, Ísland frjálst og fullvalda
ríki, en það kom í hlut hins að móta hið
frjálsa og fullvalda ríki í burðarlið þess og
meðan það var að slíta barnsskónum.“
Pólitískir andstæðingar Jónasar hafa ætíð
séð í honum persónugerving afturhalds og
sérhagsmunastefnu í íslenskri pólitík. Séra
Emil er jákvæðari: „Hann vissi að dómur
sögunnar félli, þó það yrði ekki fyrr en
löngu eftir dauða hans, og beið rólegur þess
dóms. Hann efaðist aldrei um hlutverk sitt,
köllun sína, málstað sinn, hvort sem hann
stóð einn eða umkringdum samherjum.
Þessi óskeikulleiki var veikleiki hans en þó
umfram allt styrkleiki. Hann leit á sig sem
krossfara í heilögu stríði fyrir nýrri þjóðfé-
lagsgerð á Íslandi og varð að styðjast við
óbilgjarnan sannfæringarkraft brautryðjand-
ans. Það útheimtir oftast trúarhita að flytja
fjöll. Og hann flutti þau,“ segir séra Emil í
bók sinni.
Jónas Jónsson frá Hriflu.
sky
,
Stjórnmálamenn