Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Síða 72

meiðslum, næringu og dauða í
mismunandi umhverfi og gera ráð fyrir
menningarflokknum barn á grundvelli
beinagrindarinnar í stað þess að líta á
þau sem lýðfræðilega breytu (Baxter
2005, bls. 97-98; Lewis 2007, bls. 10).
Þegar niðurstöður rannsókna á
barnsgröfum eru skoðaðar kemur í ljós
að börn eru stundum meðhöndluð
öðruvísi en fullorðnir, gripasafn barns-
grafa er frábrugðið þeirra fullorðnu,
börn eru oft grafin á jaðarsvæðum og
hljóta öðruvísi greftrun með tilliti til
staðsetningar en aðrir samfélagshópar.
Skýringuna er mögulega að finna í því
að börn séu félagslega týnd á milli
kyns/kyngervis, ungs/gamals,
afþreyingar/vinnu og margvíslegra
annarra tvískiptinga sem eru viðvarandi
í nútímasamfélögum. Þessa tvískiptingu
innan samfélaga þarf að skoða nánar til
að skilja betur vissa þætti þess eins og
félagslega ímynd, atbeina einstaklinga,
kyngervi og hugmyndafræði svo nokkur
dæmi séu tekin. Menningarleg viðhorf
gefa fyrirmæli um hvar og hvernig börn
eru grafin, hvenær þau eigna sér
hugmyndir um kyngervi sitt og hvenær
þau teljast fullorðin (Fahlander 2008;
Lewis 2007, bls. 1).
Aldur og kyn hafa lengi verið
grundvallarflokkar félagslegs skipulags
innan samfélaga og hefur fornleifa-
fræðin einmitt notað þá sem breytur til
þess að lýsa og útskýra félagslega
aðgreiningu innan þeirra. Í rannsóknum
á jarðneskum leifum hefur hugtakið
barn þess vegna oft verið skilgreint í
tengslum við hugtakið fullorðinn. Segja
má að túlkun á félags- og trúarkerfum
byggi á skilgreiningum rannsakendanna
sjálfra en þannig verða fullorðnir oft
normið. Eins er áberandi að ef barn fær
sérstaka greftrun á einhvern hátt er það
oft túlkað einkennandi fyrir ákveðna
aldursflokka. Jarðneskar leifar barna á
einum stað eru ekki endilega dæmi um
öll börn sem lifðu og bjuggu á
ákveðnum stað og tíma (Baxter 2005,
bls. 94-96). Rannsóknir á börnum í
greftrunar-samhengi eiga þess vegna
rétt á sér, líkt og rannsóknir á
fullorðnum.
Innan fornleifafræðinnar hafa börn
að mestu verið sýnileg í gegnum
beinagrindina og bendir Derevenski
(2000, bls. 9-10) á að hún sé einmitt
tilvalin tenging milli líffræði og
menningar en skapi samhliða því
ákveðinn vanda. Beinagrind segir í raun
lítið til um félagslegt líf einstaklingsins
og verða fornleifafræðingar þess vegna
að styðjast við, oft sjálflægar, túlkanir í
því sambandi. Með þeim hætti verða
skilin á milli líkama og samfélagslegra
þátta jafnframt óskýr. Ef barnsgröf er
skoðuð tengist líkaminn oft þeim
gripum sem eru í gröfinni og þannig
bæði viðheldur og hamlar gröfin vissum
hugmyndum um barnið sem í henni
liggur. Stundum finnast í barnsgröfum
tæki og tól sem þau hefðu ekki getað
notað í lifanda lífi. Þau eru því oft
túlkuð sem stöðutákn fjölskyldunnar í
stað barnsins sjálfs og börn þannig ekki
talin hafa eigin félagsstöðu. Lausnin
gæti falist í því að greina í barns-
gröfunum ákveðin mynstur og reyna að
alhæfa um formgerð þeirra. Ákveðinn
vandi fylgir þó slíkri lausn, því það gæti __________
72
Þegar á unga aldri lifi ég enn
reynst flókið að gera einstaka leið-
réttingu á milli grafar og hins látna
þannig að ekkert af upplýsingunum
glatist, t.d. þeim sem sýna einstaklings-
bundin frávik. Ein leið til þess er að
nota líkamlegt sjónarhorn á það
félagslega. Í stað þess að leita að
mynstri tengdu aldri og kyni, er hægt að
tengja einkenni grafanna við ýmsar
hliðar beinafræði og þannig skapa
tengsl milli líkamseinkenna og grafar í
gegnum líkamann. Í framhaldinu væri
hægt að spyrja spurninga líkt og hvers
konar lík, ekki einstaklingar, eru grafin
með ákveðnum hlutum, á vissum
stöðum og í ákveðnum byggingum
(Fahlander 2008).
Fornleifafræðingar sjá aðeins þá
þætti sem er stjórnað innan samfélags
þeirra fullorðnu og þar sem börn eru
grafin af þeim er erfitt að upplifa heim
barnanna sjálfra (Parker Pearson 1999,
bls 103; Baxter 2005, bls. 93-94).
Notkun breiðra aldursflokka í stað þess
að nota nákvæmar mælingar fyrir hvern
og einn einstakling í beinasafni hefur
verið talin leið til þess að koma í veg
fyrir svona misræmi. Þetta gæti verið
ákjósanlegt við einstaka aðstæður en
opnar um leið fyrir þann vanda að
félagslegur greinarmunur hverfur.
Gripur getur t.d. ákvarðað skil á milli
barns og fullorðins, hið sama er hægt að
heimfæra upp á kyngreiningu. Skurð-
punktur milli hugtakanna kyngervis og
aldurs er notaður sem leið til að skoða
gerð einstaklinga í stærra félagslegu
samhengi frekar en leið til að endurgera
frábrugðna menningarflokka (Baxter
2005, bls. 102).
Af þessu má ráða að fornleifa-
rannsóknir á jarðneskum leifum barna
eru mun flóknari en að greina bein
þeirra í beinasafni. Fræðimenn verða að
greina hvaða þættir tengjast táknrænni
minningu ákveðinna einstaklinga og sjá
að þær eru valdar og stjórnað af
félagslegum þátttakendum. Einnig
verður að greina hvaða hluti beinasafns
sé táknrænn fyrir félagsstöðu. Þá fyrst
geta fornleifa-fræðingar rannsakað börn
sem virka þátttakendur í samfélögum.
Gagnrýnendur slíkra rannsóknaraðferða
hafa bent á að niðurstöður rannsókna á
bernsku byggi oft á fyrirfram ákveðnum
hugmyndum rannsakendanna sjálfra á
því hvað barn eigi að vera. Þetta leiðir
oftar en ekki til minni áherslu á
mögulegt framlag barna í félags- og
efnahagslegu samhengi og útilokar jafn-
vel möguleikann á því að nota
greftrunargögn til þess að nálgast
mismunandi flokka aldurs og kyns milli
samfélaga (Baxter 2005, bls. 106-108).

Dauði og greftrun barna á miðöldum
Vitneskja um útfararsiði og umbúnað
látinna hérlendis fyrr á öldum byggist
einkum á afrakstri fornleifarannsókna
og ritheimildum. Meðal heimilda er
helst að nefna Grágás, Kuml og haugfé
eftir Kristján Eldjárn (2000), Íslenzka
þjóðhætti eftir Jónas Jónasson frá
Hrafnagili (1961), Skálholt. Fornleifa-
rannsóknir 1954-1958 eftir Kristján
Eldjárn og fl. (1988) og Kristni á
Íslandi I-III (2000). Spurningalistar
Þjóðminjasafnsins veita einnig upp-
lýsingar um minningar fólks um
__________
73
Ragnheiður Gló Gylfadóttir