Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Síða 77

landsvæðum. Greina má t.d. mun á
formi og innihaldi grafa, hvort viðarkol
hafi verið notuð eða ekki við
greftrunina eða einhverjir gripir settir í
þær. Notkun og tilgangur kola við
greftrun er ekki að fullu ljós en margar
skýringar hafa verið lagðar fram. Kolin
hafa ýmist verið talin hreinsa sálina,
vera tákn um háa stöðu, að þau eyði
nálykt eða merki gröfina til þess að
hindra notkun staðarins til annars en
greftrana (Mjöll Snæsdóttir 1988, bls.
19; Kieffer-Olsen 1993, bls. 166).
Hérlendis hafa grafir með kolum
fundist víða en þær hafa lítið verið
rannsakaðar sérstaklega.
Kirkjugarðurinn
Þegar skipulag kirkjugarða er skoðað
kemur yfirleitt í ljós að grafirnar liggja í
röðum eftir ákveðnu skipulagi og ef
skörun er lítil innbyrðis bendir það til
að þær hafi verið merktar á einhvern
hátt á yfirborðinu ef kirkjugarðurinn var
lengi í notkun (Gilchrist og Sloane
2005, bls. 219). Á fyrstu öldum kristni
voru konur oft jarðaðar fyrir norðan
kirkju, karlar fyrir sunnan hana og
börnum úthlutað ákveðnum svæðum
(Nilson 1994, bls. 80; Steinunn
Kristjánsdóttir 2004, bls. 54; Lewis
2007, bls. 32). Erfitt er að vita hvort
ákveðnum reglum um kyn þeirra hafi
verið fylgt við greftrun, því kyngreining
ókynþroska barna hefur aðeins farið
fram í örfáum undantekningatilfellum.
Stellingar handa
Mikilvægt er að veita því athygli
hvernig hinum látna var komið fyrir í
gröfinni þegar verið er að skoða
samfélagslega þætti. Stelling líkamans
er mikilvæg heimild um hagræðingu og
meðferð líkamans eftir andlát.
Dauðastirðnunin verður innan tólf
klukkustunda frá andláti og líklegt er að
líkið hafi verið sett í ákveðna stellingu
meðan það var hreyfanlegt. Líkaminn
mýkist aftur eftir um þrjá sólarhringa en
fyrir þann tíma er erfitt að hagræða því
betur (Parker Pearson 1999, bls. 54).
Vegna þessa er nánast öruggt að
hendurnar hafa verið settar í ákveðna
stellingu áður en líkið stirnaði, því
greftrun átti að hafa farið fram innan
þriggja daga frá andláti. Jakob Kieffer-
Olsen (1993, bls. 167) telur að gröfin
hafi átt að skapa ákveðinn ramma fyrir
hinn langa svefn og líkið því lagt til í
samræmi við hina löngu bið fram að
eilífri hamingju í Paradís.
Á 11. öld virðist sem hinir látnu hafi
átt að sofa fram að upprisunni á hinsta
degi. Það þýðir að hinir látnu lágu á
bakinu með hendur niður með síðum.
Frá 13. öld og fram til miðrar 14. aldar
birtist dauðinn ekki sem svefn og talið
er að handastellingarnar hafi breyst með
þessum nýju hugmyndum. Þá voru
hendurnar látnar mætast í ýmsum
útfærslum. Þannig stellingar eru ráðandi
fram á 15. og 16. öld (Koch og
Lynnerup 2003, bls. 72). Lars Redin
(1976, bls. 133-134) gerði gerðfræði-
rannsókn á handastellingum og notaðist
þar við 1250 grafir frá Lagmanshejdan í
Svíþjóð. Hann skipti stellingunum í
fjórar gerðir, A, B, C og D. Stellingu A
taldi hann hafa verið algenga fram á __________
76
Þegar á unga aldri lifi ég enn
fyrri hluta 13. aldar, stellingu B sé að
finna frá 1100 en ráðandi frá fyrri hluta
13. aldar fram á 14. öld, C og D hafi
síðan verið ráðandi á 15. og 16. öld.
Kenningu Redins hefur verið
misjafnlega tekið og er hún mjög
umdeild. Gagnrýnin hefur meðal annars
snúist um að alltaf munu verða til dæmi
um staðbundinn mun, tísku og að yngri
gerðir stellinga séu notaðar á eldri
tímabilum eða margar samtímis
(Kieffer-Olsen 1993, bls. 21-22; Koch
og Lynnerup 2003, bls. 68, 72).
Gilchrist og Sloane (2005, bls. 152-
153) telja að stundum geti verið erfitt
að draga ályktanir út frá stellingum
handa vegna jarðrasks sem getur orðið
eftir jarðsetningu. Ástæður þess geta
m.a. verið að hendur hreyfist úr stað
þegar grafir skarast, líkin geta hreyfst til
við jarðsetningu og þyngd jarðvegs í
gröf hindrað að magi hins látna þenjist
út. Merkilegt er að í fyrrnefndum
rannsóknum er nánast hvergi minnst
sérstaklega á handastellingar barna. Í
Danmörku finnast börn oft í
svefnstellingum fram á síðmiðaldir og
því virðist sem kenningin um handa-
stellingar eigi ekki þar við (Koch og
Lynnerup 2003, bls. 72). Það sama má
segja um England. Þar voru eldri börn
oft grafin á hliðinni, kannski til að líkja
eftir svefnstellingu en lengi var talið að
aðeins ungabörn og nýburar hefðu verið
jörðuð í slíkri stellingu (Gilchrist og
Sloane 2005, bls. 223).
Hér er stuðst við flokkun Lynnerup
og Koch (2003, bls. 67) sem birtist í
bókinni Skælskor karmeliterkloster og
dets kirkegård en bætt var við
stellingunni DII (mynd 2). Tilgangur
með notkun flokkunarinnar er að greina
hvaða stellingar voru notaðar við
greftrun barna hérlendis á kaþólskum
tíma, hvort að munur komi fram eftir
aldri eða staðsetningu.
__________
77
Ragnheiður Gló Gylfadóttir
Mynd 2. Þær handastellingar sem notaðar eru í greininni. Grunnur þessarar flokkunar er
kominn frá Redin (1976).