Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Qupperneq 119

ströndum Ástralíu festist það á rifinu og
sökk með 31 manni úr áhöfninni og
fjórum föngum (Thomson 2008, bls. 70
-71). Skipbrotsmennirnir slógu upp
búðum á sandeyrum þar rétt hjá í tvær
nætur eftir skipsbrotið og reyndu að ná
eins miklu af búnaði úr skipinu og
kostur var á. Höfðu þeir aðgang að
flakinu því björgunarbátarnir fjórir
höfðu allir bjargast. Því næst tók við
erfið 16 daga sigling á björgunar-
bátunum áleiðis til Timor áður en hið
hollenska Austur-Indíafélag gat flutt þá
aftur til Englands (Thomson 2008, bls.
22-27). Af þeim 14 uppreisnarmönnum
sem handsamaðir voru á Tahítí
drukknuðu fjórir þegar skipið sökk,
fjórir voru sýknaðir og sex voru dæmdir
sekir. Af þeim voru tveir náðaðir, einn
var sýknaður vegna lagatæknilegs
atriðis en þrír voru teknir af lífi í
höfuðstöðvum breska flotans í
Portsmouth (Gesner 2000a, bls. 19).
Engar tilraunir voru gerðar af
sjóhernum til að bjarga skipinu (Gesner
2000a, bls. 2). Einu fregnirnar um hina
hinstu för Pandóru voru sögur
áhafnarinnar, uppreisnarmannanna og
bók Geoffrey Rawson sem byggði á
frásögnum þeirra (1963). Þetta var
raunin þar til kafararnir og heimilda-
myndagerðarmennirnir Steve Domm,
John Heyer og Ben Cropp fundu skipið
á nýjan leik árið 1977 (Gesner 2000a,
bls. 2). Skipið fór þá í umsjón
sjóminjasafnsins í Queensland og hófst
neðansjávaruppgröftur í október 1983. Í
fyrstu var markmið uppgraftarins að
staðsetja skipið, koma hnitakerfi á
strandstaðinn og athuga hversu mikið af
skipinu væri varðveitt undir sandinum. Í
framhaldi af þessum forkönnunum átti
að athuga ástand þeirra gripa sem
kynnu að vera um borð og hvort hægt
væri að ná þeim upp á yfirborðið
(Gesner 2000a, bls. 23-24). Árangur
rannsóknanna árið 1983 var það góður
að umfangsmeiri rannsóknir fóru fram
árin 1984 og 1986. Þessir uppgreftir
beindust einkum að skuti skipsins þar
sem vistarverur og forða-búr
yfirmannanna voru (Gesner 2000a, bls.
30-33). Í leiðangri sem farinn var árið
1993 var sýnum af sjávarbotninum
safnað og fjarkönnun (e. remote
sensing) notuð til að kortleggja
umhverfið á hafsbotninum þar sem
skipið lá en einnig var hafist handa við
að verja þau svæði sem áður höfðu
verið opnuð við rannsóknirnar (Gesner
2000a, bls. 40-42). Við þessar athuganir
kom betur í ljós að þeir hlutar skipsins
sem höfðu varðveist voru lest skipsins
og neðra þilfarið en efri þilförin tvö
hafði sjórinn rofið í burtu (Gesner
2000b, bls. 48).
Árið 1995 fór fram umfangsmikill
uppgröftur á skipsflakinu þar sem
miðskipið var rannsakað en rannsóknir
héldu auk þess áfram í skuti skipsins
(Gesner 2000a, bls. 45).
Rannsóknunum var haldið áfram á
árunum 1996-1999, en með breyttum
áherslum þó, þar sem horfið var frá því
að rannsaka allt skipið og beindust
rannsóknirnar eftirleiðis aðeins að
skutinum og stefninu. Peter Gesner sem
stjórnað hefur rannsóknum á skipinu
hefur sagt að ástæða þessara breytinga __________
118
Að opna öskju Pandóru
hafi verið að „…[m]eð því að einblína á
skutinn og stefnið, sem innihalda
efnismenningu sem ber vitni um líf og
störf áhafnarinnar, verður hægt að
rannsaka smekk einstaklinga og venjur
áhafnarinnar“ (2000a, bls. 47, þýð.
höfundar). Fundaskrár fyrstu fimm ára
rannsóknanna voru birtar af
sjóminjasafninu í Queensland
(Campbell og Gesner 2000), nákvæmar
teikningar af skipinu hafa verið gefnar
út (McKay og Coleman 1992) og einnig
hafa birst frekari rannsóknir á gripunum
sem fundust við rannsóknir á skipinu.
Griparannsóknirnar hafa hingað til
einblínt á fremur sértæka efnisflokka
s.s. forvitnilega gripi frá Tahítí (e.
artificial curiosities) (Campbell 1997;
Fallowfield 2001; Illidge 2002),
pumpur skipsins (Coleman 1988),
vasaúr (Carpenter 1985) og læknisáhöld
(Piggott 1995). Áherslubreytingin frá
1996 hefur því enn ekki skilað
tilætluðum árangri og rannsóknarsaga
Pandóru er eins og margar rannsóknir í
sjávarfornleifafræði (sjá t.d. Flatman
2003) snauð af umfjöllun um félagslega
þætti eða um líf fólksins um borð.
Karlmennska á 18. öld
„Einhvern tíma á 18. öld var kyn, eins
og við þekkjum það, fundið
upp“ (Laqueur 1990, bls. 149, þýð.
höfundar). Thomas Laqueur hefur bent
á að stakkaskipti hafi orðið á 18. öld á
því hvernig kyn og kyngervi voru
skilgreind. Á öldunum fyrir þá 18. var
einkynja líkan við lýði. Litið var á
líkama karla og kvenna sem
mismunandi birtingarmyndir á sömu
grunnbyggingunni þar sem hiti og raki
mótuðu mismunandi kyngervi (Laqueur
1990, bls. 153): heitt og þurrt voru
eiginleikar sem mótuðu karlmennsku en
kuldi og bleyta mótuðu kvenleika (Kent
1999, bls. 145). Í kjölfar framfara í
læknisfræði á 18. öldinni var horfið frá
þessum skilgreiningum og líkamar karla
og kvenna aðgreindir og hlutar
líkamans sem áður höfðu ekki nöfn, eða
voru hugsaðir eins, settir í tvo
mismunandi kynjaða líkama karla og
kvenna (sjá mynd 1). Á 18. öldinni varð
því til tvíkynja líkan þar sem kyngervi
var mótað á líffræðilegum mun
(Laqueur 1990, bls. 150). Tvær
birtingarmyndir á innri kynfærum
kvenna úr læknahandbókum, annars
vegar frá 16. öld og hins vegar frá þeirri
19. sem sjást á mynd 1 sýna vel
áherslubreytinguna frá því að líta á
líkama karla og kvenna sem hliðstæður
til þess að líta á þá sem andstæður.
Þessi líffræðilegi munur olli því líka
að breyting varð á því hvaða þættir voru
taldir karlmannlegir. Dyggð, sjálfstæði
og rökvísi urðu birtingarmyndir
karlmennsku par excellence mótaðar á
eðlislægum eiginleikum í stað hita og
þurrks (Gregory 1999, bls. 119). Þó
segja megi að sjálfstæði hafi verið hluti
af karlmennsku fyrr var það á seinni
hluta átjándu aldar sem sjálfstæði frá
heimili og þáttaka í opinberri umræðu
hætti að vera einkamál yfirstéttarkarla
og varð sjálfstæði að eðlislægum __________
119
Sindri Ellertsson Csillag