Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Qupperneq 122

Á 18. öld varð því til margþætt
orðræða um karlmennskur sem voru
byggðar að einhverju leyti á þeim
fullkomnu ímyndum sem hér hafa verið
raktar. Eins og þau Tim Hitchcock og
Michele Cohen hafa sagt: „gagn-
kynhneigði spjátrungurinn, gagn-
kynhneigði kynsvallarinn, homminn;
laglegi karlmaðurinn og óþokkinn;
maður trúarinnar og siðprúði heiðurs-
maðurinn; lesandi erótíkur og ofbeldis-
sinnaði árásaraðilinn, allt voru þetta
mögulegar birtingarmyndir karl-
mennskunnar“ (Hitchcock og Cohen
1999, bls. 22). Þetta voru þær birtingar-
myndir sem fluttar voru og mótaðar í
orðræðu 18. aldarinnar. Að hve miklu
leyti sérhver manneskja gat tekið þátt í
að flytja ákveðna gerð karlmennsku var
þó einnig bundið við líffræðilegt kyn og
stétt sem og aðra þætti s.s. atvinnu,
aldur, líkamlegt atgervi og í tilvikum
samkynhneigðra karlmanna, búsetu.
Segja má að í tilvikum þeirra sem
störfuðu á sjónum, nánast eingöngu í
samneyti við aðra karla, hafi allir þessir
þættir haft samverkandi áhrif á það
hvernig þeir gátu tekið þátt í að móta
orðræðuna um karlmennsku og hvaða
þætti hennar þeir gátu líkamnað.
Heimur sjómannsins
Segja má að á 18. öldinni hafi sjórinn
verið heimur karla. Það mætti því e.t.v.
halda því fram að fyrst flestir af þeim
sem unnu og lifðu á sjónum voru karlar
hafi þeir verið einsleitur hópur
karlmanna (Creighton 1996, bls. 119).
Reyndar hefur sagnaritun um sjómenn,
sjóhermenn og sjóræningja gert fátt
annað en að festa í sessi hugmyndir um
þessa karla sem ofurkarla (e.
hypermasculine) í stöðugri baráttu við
náttúruöflin, sig sjálfa og óvini sína
(Lewis 1960; Lloyd 1968; Kemp 1970;
Thrower 1972). Slíkar lýsingar tengjast
þó að mestu leyti rómantískum
hugmyndum 19. og 20. aldar en ekki
raunveruleika 18. aldarinnar (Creighton
1996, bls. 120). Karlmennska á sjó og
landi var um marga þætti eins. Á
sjónum var að finna sömu stéttaskiptu
karlmennskurnar, þ.e. siðprúða hefðar-
manninn og grófa vinnumanninn, en
lífið á sjónum var þó einnig
sérkennilegur heimur sem laut öðrum
lögmálum. Sagnfræðingurinn Nicholas
Rodger (1988, bls. 15) hefur bent á að
lýsingar og frásagnir samtímamanna af
sjómönnum 18. aldar verði að taka með
nokkrum fyrirvara þar sem samtíma-
mennirnir hafi aðeins þekkt sjómanninn
sem fisk á þurru landi en ekki í sínum
sérstaka heimi. Í þessum sérstaka heimi
sjómannsins urðu karlar að sætta sig við
að vinna störf sem þeir hefðu mögulega
ekki unnið á landi s.s. eldamennsku,
umönnun sjúklinga og önnur störf sem
ekki þóttu karlmannleg (Creighton
1996, bls. 119). Á sama tíma má einnig
segja að sjómenn hafi fengið á sig
dulrænan blæ ævintýramennskunnar
sem fylgdi þeim eftir að sjóræningjar
aldanna á undan höfðu öðlast ákveðna
uppreisn æru í rómantískum
bókmenntum 18. aldarinnar (Green
1993, bls. 225-226).
Þó sjómaðurinn og sjómennskan
sem hluti af karlmennsku hafi fengið __________
122
Að opna öskju Pandóru
tilhlýðilega athygli sjávarsagnfræðinga
verður hið sama ekki sagt um
sjávarfornleifafræðinga. Sagt hefur
verið að sjávarforneifafræði á Bretlandi
og í Ástralíu hafi ávallt verið meira
aðferðafræðileg en kennileg (Flatman
2003; Ransley 2005): undirgrein
fornleifafræði þar sem aðaláherslan
hefur verið að finna sokkin skip með
fjarkönnunum, gera neðansjávar-
rannsóknir á þeim og endurgera þau á
þurru landi (sjá t.d. Gesner 2000a;
Muckelroy 1978). Þegar skoðaðar eru
handbækur fyrir sjávarfornleifafræði
kemur þetta enn betur í ljós. Ágætt
dæmi er bók Jeremy Green (1990) og
rit úr safnaseríu UNESCO (1972) sem
einblínir á sjávarfornleifafræði. Þó svo
fornleifafræði á landi eigi sér sínar
hliðstæður, svo sem vettvangs-
leiðbeiningar Martha Joukowsky (1980)
og Peter Drewett (1999), er áberandi
vöntun á gagnrýnni aðferðafræði eins
og sjá má í verkum Ian Hodder (1997)
og Gavin Lucas (2001) sem reyna að
vefja saman aðferðafræði og kenni-
legum grunni (sjá umfjöllun í Flatman
2003). Segja má að að bók Richard
Gould, Archaeology and the Social
History of Ships (2000) sé dæmigerð,
en umfjöllunin þar snýst nær eingöngu
um skip og lítið annað, hvað þá „hið
félagslega“. Á seinustu árum hefur hinn
engilsaxneski heimur þó tekið að
glæðast kennilegum áherslum (t.d.
Dellino-Musgrave 2006; Gibbs 2002;
Nash 2001; Staniforth 2003). Þessar
rannsóknir hafa komið í kjölfar ákalls
til sjávarfornleifafræðinga um að snúa
sér að félagslegum þáttum eins og
kyngervi (Flatman 2003, bls. 145-147)
og að sjávarfornleifafræði þurfi að
tileinka sér hinsegin fræði (Ransley
2005, bls. 621-623).
Sjávarfornleifafræði hefur einnig
verið gagnrýnd fyrir að leggja oft á
tíðum höfuð áherslu á fornleifafræði
skipa og skipsflaka (Gibbins og Adams
2001, bls. 280-281). Fornleifafræði
skipsflaka hefur stundum verið talin
geta gefið augnabliksmynd af
ákveðnum tímapunkti í sögunni.
Nokkuð sem kallað hefur verið „the
Pompeii premise“ eða „Pompei
forsendan“ í ritdeilum fornleifa-
fræðinganna Lewis Binford (1981) og
Michael Schiffer (1976) á 8. og 9.
áratug síðustu aldar. Þróunin á seinustu
árum hefur þó orðið á þann veg að
minni áhersla hefur verið lögð á sjálf
skipsflökin sem augnabliksmynd af
ákveðnum tímapunkti í sögunni heldur
hefur verið farið að horfa á þau sem
hluta af sögulegu ferli sem og
minnisvarða og grafreiti (Gibbs 2005).
Kastljósið hefur á sama tíma verið að
færast frá sjálfum skipsflökunum og á
aðra þætti sjávarheimsins, s.s. Atburða-
rásina eftir sjálft strandið (Gibbs 2006)
og á umfangsmeiri rannsóknir á
sjávarmenningu (Adams 2001). Þrátt
fyrir að á seinustu árum hafi sífellt fleiri
sjávarfornleifafræðingar tekið upp
áherslur kennilegrar fornleifafræði
vantar enn rannsóknir sem taka á kynja-
fornleifafræðilegum efnum eins og Joe
Flatman hefur bent á (2003, bls. 146).
Jesse Ransley (2005, bls. 627) hefur
tekið í sama streng og gagnrýnt um-
fjöllun um kyngervi innan sjávar- __________
123
Sindri Ellertsson Csillag