Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2012, Page 143

skýrustu dæmin um það. Fátækt
kumlasafnsins taldi Kristján þó fyrst og
fremst birtast í fjölda gripa en ekki í
gæðum þeirra. Af því dró hann þá
ályktun að gripafæðina mætti fremur
rekja til almennrar íhaldsemi manna og
tregðu til gripafórna, en síður til
fátæktar (Kristján Eldjárn, 1956, 243).
Þó ekki endilega í þeim tilgangi að
staðfesta eða myndskreyta hina rituðu
Íslandssögu var rannsóknarhefðin innan
íslenskrar fornleifafræði lengi vel
nokkuð einskorðuð við gerðfræðilegar,
tímatalsfræðilegar eða upprunatengdar
spurningar, sem óneitanlega eru oft á
tíðum grundvallaðar í hinni rituðu sögu.
Í tilfelli kumlanna má segja að sá eilífi
samanburður sem af þessu hefur hlotist,
við annarsvegar ritheimildir og hins
vegar efnismenningu annarra norrænna
svæða, hafi á vissan hátt kynt undir
þeirri skoðun að kumlin séu fátækleg og
upplýsingasnauð. Þetta kemur meðal
annars fram í tregðu til þess að líta á
íslenska kumlasafnið sem spegilmynd
sérstaks siðar sem og í tíðum yfir-
lýsingum um fátækt þess og einsleitni.
Sláandi dæmi um þetta eru opnunarorð
Kristjáns Eldjárn í erindi hans á
fjölþjóðlegri ráðstefnu á Fornminja-
safninu í Edinborg 1981:
„The material at hand is probably more
or less known to my audience. I do not
pretend to offer any striking novelties,
nor do I think we should expect
any“ (Kristján Eldjárn, 1984, 3).
Viðhorfa sem þessa gætir fram á
þennan dag. Orri Vésteinsson tók til að
mynda nýlega undir með Kristjáni
Eldjárn að Íslendingar gætu talist
nokkurskonar „fátækir frændur Norð-
manna“ þegar kemur að haugfé og
umbúnaði hinna látnu (Orri
Vésteinsson, 2000, 169).
Segja má að þrátt fyrir þá miklu
umfjöllun sem íslensk kuml hafa hlotið
í gegnum tíðina séu kumlin í raun lítt
rannsakað fyrirbæri. Markmiðanna
vegna hefur áherslan verið á einstaka
þætti en ekki á kumlið sem heild auk
þess sem einblínt hefur verið á það sem
ekki er til staðar og mögulegar
skýringar á því. Upprunans vegna er
Noregur, norska kumlasafnið og
„norski siðurinn“ í þessum rannsóknum
einskonar „norm“ eða „prótótýpa“ sem
íslensku kumlin eru mæld við og leidd
af. Áherslan verður í framhaldinu á það
sem íslenska kumlasafnið skortir til
þess að geta talist al-norskt – þ.e. stóra
hauga, meiri fjölbreytni, ríkidæmi,
brunakuml o.s.frv – og megináhersla er
lögð á að skýra hvers vegna t.d. með
vísun í fátækt, kristin áhrif, íhaldsemi,
skort á eldiviði o.s.frv. Þó svo það sé
aldrei sagt berum orðum er viðhorfið í
rauninni það að íslenska kumlasafnið sé
frávik.
Í framhaldi af þessu má benda á að
eitt megineinkenni íslenska greftrunar-
siðarins, hesturinn, hefur, í takt við
ofangreind viðhorf, ekki verið tekið
alvarlega heldur skýrt með skírskotun
til efnahagslegra aðstæðna, íhaldsemi
eða metnaðarleysis um leið og það er
talið vitna um einsleitni kumlasafnsins í
heild. Í grein um íslenska hestinn frá
1981 fjallar Kristján Eldjárn um mikinn
fjölda kumlhesta og segist telja að hann __________
142
Fé og frændur í eina gröf
„... kunni að stafa af því að hér hafi
þegar snemma verið gnægð hrossa og
því kostnaðarlítið að grípa einn úr
hópnum til þess að fylgja þeim dauða á
því ferðalagi sem hann átti fyrir
höndum ...“ (Kristján Eldjárn, 1981, 4).
Þessa skoðun, þ.e. að fjölda kumlhesta
(og fæð gripa) megi fyrst og fremst (eða
einvörðungu) rekja til efnahagslegra
aðstæðna, hefur síðan skotið upp
kollinum víðar. Þannig bendir Orri
Vésteinsson á að fjölda hesta í
íslenskum kumlum megi ef til vill rekja
til þess að skortur hafi verið á hráefnum
sem og þekkingu til framleiðslu á
gripum í landinu, en nóg af hrossum, og
því hafi verið nærtækt að grípa til
hestafórna við greftranir (Orri
Vésteinsson, 2000, 170).
Þessi skýring er að mínu mati engan
veginn fullnægjandi. Auðveldlega má
færa fyrir því rök að hagkvæmast hefði
verið að láta af þeim sið að leggja
haugfé í grafir hafi aðstæður verið
slíkar – en það var ekki gert. Auk þess
eru „fórnir“ eins og haugfé í gröfum –
hvort sem um er að ræða dýr eða gripi –
í raun hvorki hagstæðar né óhagstæðar
í bókstaflegum skilningi. Dýrið eða
gripurinn sem fórnað er, er ekki vara
(e. comodity) og athöfnin sjálf, fórnin,
er varla knúin áfram í hagnaðarskyni,
né heldur beinlínis til þess að takmarka
tjón. Þess vegna tel ég að það geti í
grunninn valdið ákveðnum misskilningi
að tala um hana sem slíka. Það sem oft
hefur gleymst í umfjöllun og dómum
um kumlin er að hestarnir eða haugféð
sem um ræðir finnst í ákveðnu
samhengi (e. context) sem ekki má slíta
það úr. Það er almennt viðurkennt að
samhengið, í þessu tilfelli gröfin og
greftrunin sem hún er hluti og afurð af,
sé ákveðin forsenda skilnings eða
túlkunar. Þannig er til dæmis eitt að
finna snúna glerperlu eða brýni við
uppgröft á verslunarstað en annað að
finna sömu gripi í kumli. Þótt vissulega
hafi þeir síðarnefndu á lífsleið sinni ef
til vill komið við í verslunarstaðnum og
víðar, og þannig tekið á sig ýmsar
myndir vitundar (e. identity) eins og
vörur, gjafir, þýfi, gjaldmiðlar, erfða-
góss, fórnir – og nú síðast fornleifar,
haugfé og að lokum „Þjms. 10595“.
Í dag er okkur tamt að hugsa um
flesta hluti sem vörur enda svo til allt
falt í kapítalísku markaðssamfélagi og
flestir hlutir auk þess bætanlegir (e.
replaceable). Fjölda hesta eða fæð gripa
er hins vegar ekki hægt að skýra með
vísun í efnahagslegar aðstæður einar og
sér, því þótt gröfin og greftrunin sé
vissulega hluti af stærra samhengi, sem
m.a. er efnahagslegt, er hagkvæmni
varla megindrifkraftur athafnarinnar.
Það hlýtur að hafa verið eitthvað annað
sem bjó að baki, eitthvað sem bauð
fátæktinni byrginn, og það er þetta sem
mörgum athugunum á kumlum og
haugfé hefur láðst að taka til greina. Í
mörgum tilfellum virðist gengið útfrá
því að greftrunin hafi farið fram í
tómarúmi, einskonar hugsunarlaus og
merkingarsnauð hlýðni eða undirgefni
fólks sem stóð máttvana gagnvart
„hefðinni“. Þannig heldur Kristján
Eldjárn því til dæmis fram að „[f]lestir
hlutir daglegs lífs, þeir sem á annað
borð gátu rúmast í kumli, haf[i] verið __________
143
Þóra Pétursdóttir