Morgunblaðið - 11.03.2015, Blaðsíða 23

23
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 11. MARS 2015
Segðu sís Skákmaður tekur mynd af sér með Kirsan Ilyumzhinov, forseta FIDE, á Reykjavíkurskákmótinu sem var sett í Hörpu í gær. Um 280 keppendur frá 38 löndum taka þátt í mótinu.
Árni Sæberg
Kári Stefánsson vel-
ur sér það hlutskipti að
reyna að gera lítið úr
hugsjón frjálshyggju-
manna í grein hér í
blaðinu á mánudag,
þegar hann andmælir
frumvarpi um breyt-
ingu á reglum um út-
sölu á áfengi. Þetta gef-
ur tilefni til að fara
nokkrum orðum um þá
hugsjón, sem reyndar
er að mínum dómi lykill að velfarnaði
í heimi mannfólksins svo sem vel sést
ef borin eru saman lífskjör fólks í
ríkjum sem hafa frelsi fyrir meg-
inreglu við lífskjör í ríkjum stjórn-
lyndis og ofstjórnar.
Veltum fyrir okkur grundvellinum
að því samfélagi sem við öll erum í við
annað fólk. Erum við ekki sjálf
grunneiningin? Við höfum auðvitað
aldrei verið beðin um að semja okkur
inn í samfélag við aðra. Flest teljum
við samt að okkur beri siðferðileg
skylda til þátttöku í slíku samfélagi.
Ástæðan er nábýlið við aðra og óhjá-
kvæmileg sameiginleg viðfangsefni
okkar og þeirra. Þess vegna beygjum
við okkur flest undir að
teljast þátttakendur í
sameiginlegu skipulagi
með öðru fólki. Þetta
skipulag hefur mótast
með ýmsum hætti, til
dæmis hafa orðið til ein-
ingar sem settar eru
saman úr þeim ein-
staklingum sem byggja
ákveðin og skilgreind
landsvæði. Þeir mynda
saman svokölluð þjóð-
ríki og setja sér reglur
um sambúð sína innan
endimarka þeirra. Við
gerum fæst miklar athugasemdir við
þetta.
Meginhugmyndin hlýtur samt að
vera sú að einstaklingurinn sé grunn-
einingin í slíku samfélagi. Hann verð-
ur ekki til fyrir samfélagið, heldur
verður samfélagið til vegna hans og
annarra einstaklinga sem þar er að
finna. Hlutverk þess getur aldrei orð-
ið að drottna yfir honum. Það hefur
miklu fremur því hlutverki að gegna
að vernda réttindi hans fyrir ásókn
annarra. Þessi hugsun mótar þýðing-
armikil grunnviðhorf í stjórnskipun
okkar og lögum. Til dæmis er það al-
menn meginregla í okkar réttarkerfi
að frelsi manna til orða og athafna
eigi helst ekki að takmarkast af öðru
en réttindum annarra. Menn þurfa að
skilja að þetta er sá hugmyndagrund-
völlur sem stjórnskipun okkar bygg-
ist á og hefur að minnsta kosti reynst
okkur betur en fyrirkomulag stjórn-
lyndis sem ýmsar þjóðir heimsins
þurfa að búa við.
Óaðskiljanlegur hluti af þessari
lífsskoðun frjálshyggjumannsins er
virðing fyrir öðru fólki og skilyrð-
islaus viðurkenning á rétti þess til að
haga eigin lífi á þann hátt sem það
sjálft kýs, svo lengi og það skaðar
ekki aðra. Mannfólkið er fjöl-
breytilegt og einstakir menn hafa
ólíkar kenndir, hvatir og langanir í
lífinu. Allir eiga þar sama rétt. Ekk-
ert okkar hefur heimild til að sitja yf-
ir hlut annarra með því að bjóða og
banna, eins og svo margir vilja sífellt
gera. Sumir vilja líka flokka mann-
fólkið eftir þjóðerni, litarhætti, trúar-
brögðum, kynferði, kynhneigð, gáf-
um eða hverju því öðru sem greinir
einn mann frá öðrum og láta menn
njóta misjafns réttar eftir því hverj-
um þessara „flokka“ þeir tilheyra. Til
þess hafa menn ekki heimild af þeirri
einföldu ástæðu að einn á ekki að
ráða neinu um einkahagi annars. Svo
einfalt er það.
Ef við setjum þessar hugmyndir í
samhengi við aðstoð við fíkla, hvort
sem um ræðir áfengi eða önnur vímu-
efni, segir reynslan okkur að einungis
ein aðferð leiðir til raunverulegra
bóta fyrir fíkilinn. Það er aðferð
frjálshyggjunnar. Hún er fólgin í að
láta hann skilja að hann og hann einn
beri ábyrgð á sínu eigin lífi. SÁÁ,
samtök sem sameiginlegur vinur
okkar Kára, Þórarinn Tyrfingsson,
hefur stýrt um áratugi með frábær-
um árangri, hefur beitt þessari ein-
földu hugmyndafræði. Hún er lykill-
inn að því að fjöldi Íslendinga, meðal
annars sá sem hér heldur á penna,
hefur náð tökum á fíkn sinni og lifir
gjöfulu og hamingjuríku lífi. Úrræði
gegn þessari vá, sem byggjast á
bannreglum eins og Kári og mér
skilst Þórarinn líka vilja gera, eru að
mínu mati fremur til þess fallnar að
auka á vandann en að minnka hann.
Hvers vegna segi ég þetta? Það er
vegna þess að sá sem stríðir við fíkn-
ina og nær ekki árangri (að svo
stöddu) kennir því um að samfélags-
reglurnar hafi ekki verndað hann
nægilega. Hann hafi séð bjórdósir í
matvöruverslun og þess vegna dottið
í það! Og það er ekkert minna en
furðulegt að jafn góðir og gegnir
drengir sem þeir vinir mínir Kári og
Þórarinn eru skuli ekki sjá þetta.
Mér finnst boðskapur Kára byggj-
ast á margþvældum klisjum. Pabbi
var svo sem ekki hagyrðingur eins og
faðir Kára. Við lásum þó oft ljóð sam-
an á kenndiríi. Þegar ég sá grein
Kára datt mér í hug vísa eftir Örn
Arnarson, sem hann setti saman um
bók, sem hann hafði lesið, en fannst
ekki mikið til koma:
En að fletta þér allri
var okkur báðum skaði,
því í þér fann ég ekkert nýtt.
Allt var á fremsta blaði.
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson » „Ef við setjum þess-
ar hugmyndir í sam-
hengi við aðstoð við
fíkla, hvort sem um
ræðir áfengi eða önnur
vímuefni, segir reynslan
okkur að einungis ein
aðferð leiðir til raun-
verulegra bóta fyrir fík-
ilinn. Það er aðferð
frjálshyggjunnar.“
Jón Steinar
Gunnlaugsson
Höfundur er lögfræðingur.
Fíkn og frelsi
Í maí 2010 færði Al-
þingi fámennum hópi
manna völd sem vart á
sér fordæmi í síðari
tíma sögu landsins.
Fimm einstaklingum –
svokallaðri dómnefnd –
var í raun falið að velja
dómara við íslenska
dómstóla – velja alla
héraðsdómara og
hæstaréttardómara.
Enginn þessara fimm
sækir umboð til kjósenda. Dóm-
nefndin þarf ekki að standa reikn-
ingsskil ákvarðana sinna gagnvart
almenningi.
Fram að breytingum á lögum um
dómstóla var dómsmálaráðherra
skylt að leita umsagnar Hæstaréttar
áður en ráðherrann tók ákvörðun um
skipan hæstaréttardómara. Sérstök
dómnefnd lagði hins vegar mat á
hæfni umsækjenda um embætti hér-
aðsdómara.
Hæstiréttur hafði ekki leyfi til að
leggja huglægt mat á hæfi og hæfni
dómaraefna nema þegar kom að
tveimur atriðum. Annars vegar hvað
varðar kröfur til dómara um að þeir
megi ekki hafa sýnt af sér háttsemi
sem geti rýrt það traust sem dóm-
arar verða almennt að hafa. Og hins
vegar gat rétturinn lagt
huglægt mat á það að
viðkomandi teljist hæf-
ur í ljósi starfsferils og
lögfræðilegrar þekk-
ingar. Engin stoð var í
lögunum fyrir því að
sitjandi hæstarétt-
ardómarar tækju sér
vald til að gefa umsækj-
endunum einhvers kon-
ar einkunnir eftir því
hver var talinn hæf-
astur og hver síður
hæfur. Án lagaheim-
ildar tók rétturinn sér
þetta vald og gekk þar með gegn
þeirri grunnreglu réttarríkisins að
embættismenn taki sér ekki meiri
völd en lög kveða á um.
Með þessu reyndu sitjandi hæsta-
réttardómarar að taka yfir skip-
unarvald ráðherra og velja „rétta“
einstaklinga inn í réttinn.
Á bak við luktar dyr
Hitt er rétt að það var fráleitt að
fela dómsmálaráðherra einum það
mikla vald að ákveða skipun dómara
við æðsta dómstól landsins án að-
halds og nauðsynlegrar opinberrar
umræðu. Það var þó illskárra en að
fela fámennum hópi sérfræðinga slík
völd. Ráðherra þarf a.m.k. að sæta
pólitískri ábyrgð vegna gjörða sinna
og ákvarðana.
Í ágúst 2013 skipaði innanríkis-
ráðherra sérstaka nefnd til að semja
reglur um skipan og starfsemi dóm-
stóla, upptöku millidómstigs og fyr-
irkomulag við skipan dómara.
Nefndin skilaði tillögum í liðinni
viku. Nái tillögur nefndarinnar fram
að ganga verður stigið mikið fram-
faraskref í íslensku dómskerfi.
Mestu skiptir að komið verður á fót
sérstöku millidómstigi – Landsrétti –
og um leið verður skipulagi Hæsta-
réttar breytt og hlutverk réttarins
sem fordæmisgefandi dómstóls
styrkist.
Nefndin leggur til breytingar á því
hvernig staðið er að skipan dómara.
Áfram verði sérstök dómnefnd starf-
andi, sem fjalli um hæfni dómaraefna
og skili ráðherra skriflegri umsögn
og taki afstöðu til þess hvort um-
sækjandi sé hæfur til að hljóta emb-
ættið. Dómnefndin mun ekki hafa
rétt til að raða umsækjendum í hæfn-
isröð. Ráðherra ber síðan að leggja
tillögu um skipan í dómaraembætti
fyrir Alþingi til samþykktar.
Það er langt í frá auðvelt að finna
óumdeilda leið við skipan dómara og
þá sérstaklega í Hæstarétt. Tillögur
nefndar innanríkisráðherra eru mjög
til bóta en þær ganga of skammt.
Heilbrigðari aðferð
Árið 2011 kom út bókin Síðasta
vörnin eftir þann sem hér skrifar.
Þar var m.a. lögð áhersla á að rjúfa
bein áhrif sitjandi dómara á hverjir
veljist til starfa við dómstóla:
„Með því verður annars vegar
tryggt að ekki myndist eins konar
kunningjasamfélag í fámennri en
valdamikilli stétt dómara og hins
vegar losnar fræðasamfélag lögfræð-
inga úr „álögum“. Þeir fræðimenn í
lögfræði sem hafa hug á því að sækj-
ast eftir skipan sem dómarar við
Hæstarétt eiga mikið undir sitjandi
dómurum, sem enn í dag geta haft
bein áhrif á skipan nýrra dómara. Í
fræðastörfum sínum, sem meðal ann-
ars hljóta að beinast að dómafram-
kvæmd og störfum dómstóla, taka
viðkomandi fræðimenn óhjákvæmi-
lega, meðvitað eða ómeðvitað, tillit til
þessa. Aðhald fræðasamfélagsins að
dómstólum er því minna en ella. Hið
sama má segja um starfandi mál-
flutningsmenn.“
Mestu skiptir að skipan dómara
verði fyrir opnum tjöldum. Skyn-
samlegt er taka upp þá reglu að ráð-
herra dómsmála tilnefni nýjan dóm-
ara. Sérstök dómstólanefnd Alþingis
tekur tilnefninguna til efnislegrar
meðferðar og heldur fundi í heyrandi
hljóði. Sá sem ráðherra tilnefnir
kemur fyrir nefndina og svarar
spurningum og athugasemdum
nefndarmanna. Nefndin tekur af-
stöðu og mælir annaðhvort með eða
gegn skipan viðkomandi. Í störfum
sínum hefur dómstólanefnd Alþingis
sér til ráðgjafar sérfræðinganefnd á
sviði lögfræði. Alþingi greiðir síðan
atkvæði og ráðherra getur aðeins
skipað [eða lagt til við forseta Ís-
lands] nýjan dómara ef meirihluti
þingsins staðfestir tilnefninguna í op-
inni atkvæðagreiðslu.
Með þessari aðferð skapast mikil
umræða um skipan dómara og al-
menningur gerir sér betur grein fyr-
ir þeim skoðunum sem væntanlegur
dómari hefur á grundvallarspurn-
ingum – ekki síst þeim er varða borg-
araleg réttindi einstaklinga.
Í öllu falli er skipan dómara fyrir
opnum tjöldum heilbrigðari aðferð
en að afhenda fámennum andlits-
lausum hópi einstaklinga völd til að
ráða skipan þriðju grunnstoðar ís-
lenskrar stjórnskipunar.
Eftir Óla Björn
Kárason » Almenningur gerir
sér betur grein fyrir
skoðunum sem vænt-
anlegur dómari hefur á
grundvallarspurningum
– ekki síst þeim er varða
borgaraleg réttindi.
Óli Björn
Kárason
Höfundur er varaþingmaður
Sjálfstæðisflokks.
Dómarar verði skipaðir fyrir opnum tjöldum