Uppeldi og menntun - 01.07.2015, Síða 68

UPPELDI OG MENNTUN/ICELANDIC JOURNAL OF EDUCATION 24(2) 201568
ÞVERSTÆÐAN UM LÝÐRÆÐISLEGT SKÓLASTARF
getur vissulega veitt nemendum margvísleg tækifæri til að taka þátt í að afla þekk-
ingar, móta hana, miðla henni o.s.frv. – þá eru þeim búnir fáir möguleikar á að vera
gerendur í siðferðilegum skilningi þess orðs. Vitsmunageta þeirra er að nokkru leyti
virkjuð, athafnageta líka, en siðferðileg dómgreind þeirra liggur á milli hluta ef hún
er ekki beinlínis afþökkuð.
Skóli sem vill teljast lýðræðislegur verður að tengja þetta þrennt saman: vitsmuni,
athafnir og siðferði. Lýðræðislegt lærdómssamfélag er samfélag sem er byggt á sið-
ferðilegum grunni og hefur þroska og vöxt manneskjunnar sem bæði vitsmunalegrar
og siðferðilegrar veru að markmiði. Eða öllu heldur, þetta er samfélag sem snýst um
siðferðilegan og vitsmunalegan vöxt þeirra sem samfélagið mynda, hvernig sem þeir
annars eru. Þetta er ekki ný hugmynd. Við finnum hana hjá Aristótelesi, en að vísu
ekki í mynd sem verður heimfærð beint upp á okkar samtíma (Reeve, 1998). Í nútíma-
legum búningi finnum við hana til dæmis hjá John Dewey. Hann lagði áherslu á að
skóli sem vildi rísa undir nafni yrði að vera lýðræðislegt samfélag – samfélag vegna
þess að þeir sem mynda félagsskapinn, einkum nemendur og kennarar, yrðu að geta
sameinast um markmið starfsins. Og þetta samfélag yrði að vera lýðræðislegt í þeim
skilningi að það byggðist á vinsamlegri samvinnu í hversdagslegum athöfnum þar
sem fólk nálgaðist hvert annað sem einstaklinga sem það gæti lært af. Dewey trúði því
að einungis samfélag af þessu tagi byggi yfir þeim eiginleikum sem gerðu börnum og
ungmennum kleift að sækja í það þann þroska og vöxt sem réttilega kallaðist menntun
(Dewey, 1916). Við finnum þessa hugmynd jafnvel á Íslandi fyrir miðja síðustu öld,
í greinum Sigurðar Thorlacius um lýðræði og skóla (Sigurður Thorlacius, 1935). En
samt virðist hún næsta fjarlæg enn í dag.
VII SKÓLAR OG LÝÐRÆÐI
En hvað geta skólar þá gert til að rækja lýðræðislegt hlutverk sitt? Svar mitt við þess-
ari spurningu mætti kannski orða svona: Skólarnir geta leitast við að vera lýðræðis-
legt lærdómssamfélag og lagt rækt við að gefa öllum fulla vitsmunalega og siðferði-
lega hlutdeild í því samfélagi. Þótt skipulag skóla sé ekki sambærilegt við skipulag
lýðræðislegs samfélags, þá geta skólarnir eftir sem áður verið lýðræðislegir í þessum
skilningi. Þetta er kannski of hástemmt eða loftkennt svar til að vera beinlínis hjálp-
legt, ekki síst þegar þess er gætt að sérhver skóli á sér sína eigin sögu, hefðir og menn-
ingu og verður að fara sína eigin sérstöku leið að þessu marki. Þótt markmiðið sé í
vissum skilningi alls staðar það sama – lærdómssamfélag allra sem í skólanum eru
– þá verður því ekki náð með því að skapa sams konar samfélag í öllum skólum.
Skólarnir verða að leggja áherslu á rækt tiltekinna gilda, ekki bara siðferðilegra gilda
eins og trausts, virðingar, umhyggju og viðurkenningar, heldur einnig vitsmunalegra
gilda eins og gagnrýni og forvitni. Lykilatriði í því að skapa lærdómssamfélag er traust
og virðing (Anna Kristín Sigurðardóttir, 2013, bls. 46). Sannleikurinn verður líka að fá
að vera með sem markmið, því annars hefur kennivald skynseminnar enga fótfestu.
Það þykir kannski gamaldags að halda því fram að nám snúist um leit að sannleika,