Dagblaðið Vísir - DV - 20.01.2012, Blaðsíða 39

39Helgarblað 20.–22. janúar 2012
„Líflegt og lit-
skrúðugt teater.“
„David Fincher grípur áhorfandann heljar-
tökum með mun hraðari atburðarás.“
Axlar-
Björn The Girl with the Dragon Tattoo
Uppáhaldsbókin?
Ingi Freyr Vilhjálmsson
ingi@dv.is
Bækur
Jón forseti allur?
Táknmyndir þjóðhetju
frá andláti til samtíðar
Höfundur: Páll Björnsson
Útgefandi: Sögufélag
Þjóðernisrembingur Páll Björnsson sýnir fram á það hvernig umræðan um Jón Sigurðsson forseta hefur oft
einkennst af þjóðernisrembingi og óraunsæi frá því hann lést á seinni hluta nítjándu aldar.
Frjálst og hrátt
með Fjallabræðrum
næstunni. „Ég ætla að fara
út til að semja, slaka á og æfa
mig. Mér finnst líka kominn
tími á það fyrir mig að komast
í annað umhverfi og tengja
mig við aðra hluti,“ segir Unn-
ur en tónleikarnir annað kvöld
verða þeir síðustu með Fjalla-
bræðrum í bili. Hún segist fá
mikið út úr því tónlistarlega
að spila með kórnum. „Maður
fær að vera alveg frjáls og hrár
með þeim. Ég sleppi mér alveg
og það er dásamlegt því ég fæ
mikið út úr því.“
Merkilegast að spila á
Akureyri
Foreldrar Unnar Birnu búa á
Akureyri og þar bjó hún sjálf í
tíu ár. „Mér finnst alltaf eins og
ég sé að koma heim þegar ég
kem til Akureyrar og af öllum
stöðum á landinu finnst mér
merkilegast að fá að spila á
Akureyri,“ segir Unnur Birna en
á tónleikunum í Hofi frumflytur
hún lag eftir sig sem hún syngur
sjálf. Og henni líður vel með
Fjallabræðrum, enda kallar hún
þá strákana sína. „Karlar eru
konum bestir. Í þessum hópi er
ég svo sannarlega prinsessa.“
Æfingin er búin klukkan ell-
efu. Kórstjórinn þakkar strákun-
um fyrir og þeir tínast úr húsinu.
Þeir eru allir spenntir fyrir tón-
leikunum. Það er kominn æs-
ingur í þá. „Við ætlum að bjóða
upp á dagskrá úr öllum áttum,
gömul lög eftir okkur, ný lög
af væntanlegri plötu, sérvalin
lög eftir aðra listamenn og ekki
má síðan gleyma gestum okk-
ar þeim Jónasi Sigurðssyni og
Sverri Bergmann. Við viljum að
sjálfsögðu sjá sem flesta Norð-
lendinga og ég lofa þeim stór-
kostlegu kvöldi,“ segir Halldór.
tomas@dv.is
Upphafning Jóns
„Það er bókin Mundu mig eftir Sophie Kinsella. Ég er meira fyrir
léttar bókmenntir. Þessi saga er skemmtileg og rómantísk og
nær að vera spennandi í leiðinni, gat varla lagt hana frá mér.“
Íris Kristinsdóttir söng- og leikkona
Við æfingar Halldór Gunnar
kórstjóri og Unnur Birna leiða
Fjallabræður í söng.
B
ók Páls Björnsson-
ar sagnfræðings um
minningu Jóns Sig-
urðssonar forseta er
fróðleg lesning og á
köflum kómísk. Í bókinni, sem
er vel hugsuð og skipulögð,
fjallar Páll um það hvernig Ís-
lendingar hafa skilgreint og
túlkað minninguna um Jón
eftir að hann lést í árslok 1879
og hvernig Jón var gerður að
þjóðartákni. Bókin er því saga
minningarinnar um Jón Sig-
urðsson og hvernig samtím-
inn hefur kosið að túlka hana
hverju sinni.
Sagan hefst eftir andlát Jóns
og eiginkonu hans, Ingibjargar
Einarsdóttur, þegar póstskip-
ið Fönix kemur með líkkistur
þeirra frá Kaupmannahöfn til
Reykjavíkur árið 1880, og lýkur
eftir efnahagshrunið á Íslandi
2008. Þetta sjónarhorn Páls er
bæði frumlegt og áhugavert og
hann heldur sig við það út alla
bókina og rétt tæpir á helstu at-
riðunum í lífshlaupi Jóns sjálfs.
Misnotkun minningar
Á nítjándu öld börðust Íslend-
ingar fyrir auknu sjálfstæði frá
Danakonungi í kjölfar þeirra
frelsishræringa sem áttu sér
stað á fyrri hluta aldarinnar í
Evrópu. Jón hafði tekið þátt í
þeirri baráttu í Kaupmanna-
höfn. Íslendinga skorti sam-
einingartákn í þessari frelsis-
baráttu eftir fráfall Jóns á seinni
hluta nítjándu aldar. Í mörgum
löndum hefur sjálfstæðis- og
þjóðernisbarátta verið tengd
nöfnum þeirra einstaklinga
sem voru í fararbroddi hennar:
Símon Bólivár er sjálfstæðis-
hetja Kólumbíu, Venesúela og
fleiri landa í Suður-Ameríku,
Kemal Ataturk er faðir og sam-
einingartákn þjóðríkisins Tyrk-
lands, sem reist var á rústum
hluta Ottómana-veldisins á
þriðja áratug tuttugustu aldar,
og Garibaldi er faðir Ítalíu sam-
tímans. Jón var í reynd gerður
að slíkri þjóðhetju eftir andlát
sitt fyrir þátttöku sína í vegferð
Íslendinga í átt til sjálfstæðis
– á þeim tíma sem Jón lést var
mikilvægasta skref þessarar
sjálfstæðisþróunar sú stjórnar-
skrá sem Íslendingar fengu
frá Danakonungi árið 1874 –
sem þó var langt í á þeim tíma.
Sköpun helgimyndarinnnar
af Jóni byrjaði þegar skömmu
eftir andlát hans, líkt og Páll
rekur skilmerkilega í bókinni,
og jafnvel fyrr. Miðað við bók
Páls er ekki annað að sjá en
samtímamenn Jóns hafi verið
meðvitaðir um pólitískt mikil-
vægi minningarinnar um hann
eftir hans dag.
Ég hef oft velt því fyrir mér
hvort þessar þjóðhetjur og
aðrar hljóti ekki að snúa sér við
í gröfinni þegar nafn þeirra og
minning er misnotuð af ríkinu,
hagsmunahópum og jafn-
vel fyrirtækjum í viðkomandi
samfélagi – í Tyrklandi er það
lögbrot að vanhelga minn-
ingu Ataturks með einhverjum
hætti; lagaákvæði sem hefði
líklega truflað Ataturk sjálfan
en hann var að mörgu leyti
frjálslyndur í hugsun. Í bók
Páls er til dæmis vísað í auglýs-
ingu frá SPRON árið 2006 þar
sem notuð var mynd af Jóni
til að selja fólki sem ekki var í
viðskiptum við sparisjóðinn
íbúðalán hjá sjóðnum. Lánin
voru kynnt þannig að spari-
sjóðurinn héldi með þessu
boði áfram þeirri frelsisbaráttu
sem Jón hefði staðið í. Allir áttu
að geta orðið frjálsir, líka þeir
sem ekki voru í viðskiptum við
SPRON. Þetta hlýtur að teljast
vera fráleit túlkun á verkum
Jóns.
Enn í dag
Bókin er á stundum kómísk
út af þessu: Hún sýnir hvernig
Jón hefur oft verið settur á stall
í pólitískum tilgangi í gegnum
tíðina og eru hugmyndir hans
þá túlkaðar eftir því sem best
hentar málstað manna hverju
sinni.
Stuðningsmaður Evrópu-
sambandsins gæti þannig
einnig reynt að stilla Jóni upp
sem alþjóða- og Evrópusinna
á meðan andstæðingur Evr-
ópusambandsins gæti reynt
að stilla honum upp sem ein-
angrunarsinna, að Jón myndi
ekki vilja gefa eftir hluta af
sjálfstæði þjóðarinnar sem
honum var svo hugleikið og
hann barðist fyrir. Þessari
notkun á Jóni í íslenskri um-
ræðuhefð má stilla upp með
spurningunni: Hvað hefði Jón
gert? Stríðandi fylkingar reyna
svo að halda því fram að Jón
hefði verið á þeirra máli. Slík
uppstilling – „Jón hefði verið
sammála mér“ – á að styðja
við málstað viðkomandi: Ef
Jón hefði verið sammála hon-
um, þá hlýtur hann að hafa
rétt fyrir sér.
Að þessu leyti hefur minn-
ing Jóns verið misnotuð í
pólitískum skilningi og sjást
þess merki meðal stjórn-
málamanna á Alþingi enn í
dag. Mjög margir hafa reynt
að ,,varpa auknum ljóma á
ímynd Jóns“ til að „helga sér
minningu hans“, eins og Páll
orðar það í bókinni. Vitað er
að það er sterkt rétórískt vopn
að geta verið með Jón Sigurðs-
son á sínu bandi. Greining
Páls á þessari umræðu sýnir
auðvitað enn betur fram á hið
augljósa: Hversu galið það er
að gera löngu látnum manni
upp líklegar skoðanir á vanda-
málum samtímans. Að þessu
leyti erum við enn ekki laus
við umræðuhefð sjálfstæðis-
báráttunnar.
Helgir munir
Páll segir meðal annars frá því
í bókinni að Benedikt Gröndal
skáld hafi fylgt Jóni til rakara
nokkrum árum áður en hann
lést og fengið hann til að gefa
sér lokk úr hári sínu. Þessi
lokkur endaði síðar á Þjóð-
minjasafni Íslands. Tryggvi
Gunnarsson, þingmaður og
síðar bankastjóri Landsbank-
ans, stóð einnig fyrir því að
kaupa hluta af dánarbúi Jóns
og Ingibjargar og gefa Alþingi
Íslendinga að gjöf. Síðan var
sett á laggirnar safn með inn-
anstokksmunum Jóns, fyrst
í Alþingishúsinu og síðar á
Þjóðminjasafni Íslands. Þegar
minnismerki um Jón og Ingi-
björgu var komið fyrir á gröf
þeirra í Hólavallagarði ári eftir
greftrun þeirra þurfti að taka
kisturnar upp úr gröfinni til að
koma minnismerkinu fyrir. Þar
voru einnig laufkransar sem
einhverjir eignuðu sér að hluta
og enduðu blöðin á einka-
heimilum í Reykjavík. Þessi
laufblöð voru gefin minjasafni
Jóns Sigurðssonar á fyrri hluta
20. aldar og enduðu síðar sem
safngripir á Þjóðminjasafni Ís-
lands. Í bókinni rekur Páll fjöl-
margar slíkar sögur sem verða
að teljast nokkuð hjákátlegar
þó Páll forðist að draga of mikl-
ar ályktanir af uppgötvunum
sínum.
Umræðan á öldinni
Opinber umræða um Jón
styrkti svo einnig þessa helgi-
mynd sem varð til af honum
eftir andlátið. Þannig var oft
talað um Jón sem Guði líkast-
an, til að mynda á aldarafmæli
hans árið 1911. Þá sagði Jón
Jónsson Aðils sagnfræðingur
meðal annars í ræðu á Austur-
velli, líkt og Páll rekur: „Jón
Sigurðsson ... hefir mótað og
skapað hið unga Ísland, endur-
leyst þjóðina í einu og öllu, að
svo miklu leyti sem hægt er að
viðhafa slíkt orð um mensk-
an mann. Hann er sannkall-
að mikilmenni í orðsins fylsta
skilningi, mikilmennið, sem
allir líta upp til, ein hin dýr-
legasta guðs gjöf, sem þessari
þjóð hefir lýst tveim kynslóð-
um og tendrað eld í þúsundum
hjartna um land alt.“
Páll sýnir fram á það í bók
sinni með fjölmörgum dæm-
um hvernig Jón var settur á
stall í sjálfstæðisbaráttunni og
eftir að henni lauk árið 1944.
Bæði í orði og á borði, með
byggingu minnisvarða og
-merkja og annað slíkt, og eins
með háfleygum og drama-
tískum lýsingum á mannkost-
um hans. Þó uppgötvanir Páls í
þessum efnum geti gefið tilefni
til þess að skýrar og afdráttar-
lausar ályktanir séu dregnar,
þá sleppir Páll því yfirleitt og
lætur staðreyndirnar tala sínu
máli. Staðreyndirnar sem hann
vísar til um upphafningu Jóns
Sigurðssonar eru reyndar þess
eðlis að hann þarf kannski
ekki að segja lesandanum að
minningin um Jón hafi verið
afbökuð nokkuð með þessari
helgun hans.
Bók Páls er því frekar og
köld og hlutlæg þegar kemur
að því að draga ályktanir út frá
staðreyndunum um minningu
Jóns. Miðað við allan tilfinn-
ingahitann og upphafninguna
sem hefur einkennt mörg skrif
um Jón eftir andlát hans þá
telst þessi nálgun Páls líklega
kostur og eykur trúverðugleika
frásagnarinnnar. Vinkill Páls
á minninguna um Jón er því
allt annar en sú nálgun sem
hann speglar. Bók Páls, sem
er í reynd afbragðs lesning og
skemmtileg, er því afhjúpandi
á yfirvegaðan hátt.
Það sem Jón var ekki
Eftir lestur bókarinnar
stendur auðvitað eftir spurn-
ingin: Hver var eiginlega þessi
Jón Sigurðsson? Páll svarar
ekki þeirri spurningu þó hann
hjálpi lesandanum að hluta
til við skilja hvað hann var að
öllum líkindum ekki þrátt fyrir
tilraunir til að byggja af honum
helgimynd. Myndin sem flestir
Íslendinga hafa af Jóni Sigurðs-
syni er væntanlega litaðri af því
sem sagt er um hann í samtím-
anum, hvernig minning hans
er túlkuð af stjórnmálamönn-
um og í fjölmiðlum, frekar en
hvernig hann var út frá þeim
hlutlægari skrifum um hann og
eftir hann sem liggja fyrir, með-
al annars ævisögu Guðjóns
Friðrikssonar. Þetta er helgi-
myndin af Jóni sem byggð var
upp eftir andlát hans og sem
Páll lýsir í bók sinni, táknmynd
þjóðhetju. Langan tíma mun
taka að breyta þessari mynd –
ef það þá tekst – því slíkt gerist
hægt og bítandi og eftir því
sem lengra líður frá lýðsveldis-
stofnuninni og orðræðu sjálf-
stæðisbaráttunnar.
Lærdómurinn sem má
draga af þessari bók er þá
kannski meðal annars sá að
menn eigi að sýna stillingu
og vera gagnrýnir og raunsæ-
ir þegar rætt er um lifandi og
liðna menn sem getið hafa sér
gott orð á einhverju sviði, jafn-
vel þó margir vilji meina að
þeir séu þjóðhetjur. Engum
er greiði gerður með því að
afbaka minningu þeirra með
upphafningu og oflofi, síst af
öllu þeim sjálfum. Páll á lof
skilið fyrir að rekja þessa sögu
svo vel sem hann gerir.
„Engum er
greiði gerður
með því að afbaka
minningu þeirra
með upphafningu
og oflofi, síst af öllu
þeim sjálfum.