Dagblaðið Vísir - DV - 01.06.2012, Blaðsíða 28

28 Fréttir 1.–3. júní 2012 Helgarblað
Þ
að eru ákveðin verðmæti í
þjóðsögum af skrímslum
og öðrum kynjaverum,
segir Jón Baldur Hlíð-
berg teiknari og bætir því
við að þess vegna geri ákveðnir
menn út á þessa trú. Hann hefur
til dæmis ákveðnar efasemdir um
að Árni Johnsen sem nýlega komst
í fréttirnar fyrir að flytja álfa á milli
lands og Eyja trúi raunverulega á
álfa og huldufólk. „Hann er senni-
lega fyrst og fremst að skemmta
sér og öðrum með þessu uppátæki
sínu,“ segir Jón Baldur. „Ég held
að hann langi til að trúa þessu en
hann gerir það ekki, því þetta rist-
ir sjálfsagt ekki svo djúpt. Á sama
hátt er ég sannfærður um að fólk
hafi ekki alltaf trúað þessu bók-
staflega í gamla daga, þessar sög-
ur voru skemmtisögur, sagðar til
að skemmta og stríða börnum
og unglingum. Það er hins vegar
söguleg skýring að fólk hafi alltaf
trúað á þessar sögur, en ég er ekki
viss um að það hafi almennt verið
svo.
Yngra fólk, sem man ekki eftir
því hvernig þetta var áður en við
höfðum útvarp og sjónvarp alla
daga, gerir sér kannski ekki grein
fyrir því hvernig þessar sögustund-
ir voru en samt sjáum við að trú-
girnin er enn mikil. Menn setja
fölsuð myndbönd á Youtube og
víðar og það vekur alltaf áhuga.
Það er eitthvert fljótandi rusl í
Jökulsá á Dal og milljónir manna
horfa á það og kommentera á það.
Þannig að þetta býr í manninum.
Það fer reyndar alltaf pínulítið um
mig þegar ég sé menn taka þessu
of bókstaflega. Þetta eiga ekki að
vera trúarbrögð eða gervivísindi,
„cryptozoology“, eða svokölluð
feludýrafræði.
Síðan eru aðrir sem þola þetta
ekki og líta á allt sem þessu við-
kemur sem hallærislegar kerlinga-
bækur. Sjálfur vil ég fara milliveg-
inn.“
Fjörulallinn skemmtilegastur
Jón Baldur gaf út bókina Íslenskar
kynjaverur ásamt Sigurði Ægissyni
þjóðfræðingi sem er með fróð-
ari mönnum um skrímsli og aðrar
furðuverur, en bókin geymir frá-
sagnir af furðuverum fyrri alda.
Skemmtilegastur finnst Jóni Baldri
fjörulallinn. „Hann er ekki beinlín-
is skrímsli því hann er frekar prakk-
aralegur en hættulegur, ekki stærri
en veturgamall kálfur og meinfýs-
inn. Hann reyndi að ná mönnum í
sjóinn en þessar verur eru ekki all-
ar blóðþyrst skrímsli. Hverafuglinn
er til dæmis bara skrýtinn fugl sem
menn sjá á hverum og vita ekkert
hver er. Það er enginn hræddur
við hann. Hins vegar voru menn
hræddir við skuggabaldur, skoffín
og moðyrmi.“
Að hans mati eru íslenskar
kynjaverur mismerkilegar. Um
sumar er lítið vitað og lítill fót-
ur virðist vera fyrir þeim á með-
an önnur eru vel þekkt og marg-
ir telja sig hafa séð þau. Þá segir
hann að sum séu greinilega kom-
in úr heimsbókmenntunum en svo
eru önnur sem eru bara íslensk,
til dæmis sum sjávarskrímslin.
„Þau segja mikið um samfélagið.
Hér eru sæskrímsli því sjórinn var
ógnin, það var sjórinn sem var að
taka öll lífin og hann var fullur af
skrímslum. Sjórinn bæði gaf og
tók. Í Þýskalandi sunnanverðu eru
skrímslin hins vegar inni í Svarta-
skógi.“
Stundum má sjá augljós tengsl
á milli íslenskra skrímsla og er-
lendra. „Lögurinn heitir lögur einn
vatna á Íslandi. Hann er langur og
mjór og í honum er ormur. Í Skot-
landi eru „loch“, bæði löng og mjó
dalvötn. Það er hliðstæða í þess-
um nöfnum og kannski kom fólk-
ið sem gaf Leginum nafn frá Skot-
landi. Svona smitast þetta á milli
og við sjáum það víðar.“
Merki um hættu
Sumar af þessum sögum urðu til
í varnaðarskyni, til þess að hræða
fólk og börn frá því að gera óæski-
lega hluti eða jafnvel að reisa hús
á hættulegum stöðum, sem eng-
inn man kannski lengur af hverju
eru hættulegir. „Það sama á við um
ýmiss konar hjátrú. Þú átt ekki að
skilja hrífuna eftir með tindana
upp í loft því þá á að rigna. Raun-
verulega ástæðan er hins vegar
líklega sú að það er hættulegt að
snúa tindunum upp, fólk meiðir
sig ef það stígur á þá, hrífutindar
geta brotnað og það tekur tíma að
tálga nýja.
Þú sérð álagasteina þar sem álf-
ar búa. Þú sérð þá kannski inni í
dal þar sem þeir standa stakir upp
úr. Þá eru allar líkur á að steinn-
inn hafi hrunið niður úr fjalli, sem
þýðir að hann er á skriðusvæði.
Menn raska ekki svoleiðis svæði og
menn byggja sér ekki hús þar.
Við þekkjum sögur af bæjum
sem tekið hefur af í snjóflóðum
eða skriðuföllum og fólk hefur
kennt huldufólki um. En þegar við
sáum aðstæður áttuðum við okk-
ur á því að bærinn var byggður á
skriðusvæði. Hugsanlega hefur
einhver byggt kofa þarna í kring-
um 1200 sem lenti undir snjó-
skriðu. Þá sögðu menn að það
mætti ekki byggja þarna og það
gekk á milli manna. Þegar þriðja
og fjórða kynslóð velti því fyrir sér
af hverju það mætti ekki byggja
þarna var skýringin sú að þetta
væri álfasteinn. Síðan liðu nokkur
hundruð ár þar til einhver ákveður
að byggja þarna þrátt fyrir álfasög-
ur því hann trúir ekki á þær. Nema
hvað hann lendir þá undir snjó-
skriðu og sama sagan upphefst aft-
ur. Þessir staðir eru yfirleitt tabú og
oft er einhver ástæða fyrir því. Hins
vegar er ekki alltaf hægt að átta sig
á ástæðunum, ég sé til dæmis eng-
ar auðsjáanlegar hættur í kringum
Álfhól í miðjum Kópavogi.“
Þekktu ekki þennan fisk
Sögurnar eru ekki allaf rökréttar
og er ekkert óeðlilegt við það. Sög-
urnar eru lifandi og um leið og þær
eru sagðar eru þær komnar af stað.
„Það sama á við um þessar sögur
og flökkusögur á netinu, það er
mikið auðveldara að koma þeim af
stað en að stoppa þær. Það er enn
n Fjölmargar frásagnir eru af skrímslum á Íslandi n Íslendingar voru logandi hræddir við sum þeirra n Jón Baldur Hlíðberg skrímslasérfræðingur segir að fjörulallinn sé skemmtilegastur
Nykur Ein þekktasta tegund kynjadýra á Íslandi enda var hann víða að finna, nánast í hverri
botnlausri tjörn eða stærra vatni með grængolandi dýpi sem og í ám. Hann var slægur og
viðsjáll, kenndur við djöfulinn og þoldi ekki að heyra nafn sitt eða önnur orð er byrja á n. Þá
var sagt að illmögulegt væri að komast af baki, viðloðunin væri slík, eins og slím, nema með
aðstoð guðs og krossmerkjum. Á Skaga í Austur-Húnavatnssýslu er Barnapollur nefndur þar
sem ódámurinn fór með sjö af átta börnum niður og drekkti.
ÍSLENDINGAR ÓTTUÐUST SKOFFÍN
Ingibjörg Dögg Kjartansdóttir
blaðamaður skrifar ingibjorg@dv.is
Skuggabaldur Kynblendingur,
sem sumir segja kviknaðan út af
högna og tófu en aðrir segja hundi
og tófu. Hann er dökkur á lit, með
langt skott og svo grimmur að
hann vílar ekki fyrir sér að drepa
menn og fénað, dýr og dreka, líkt
og segir í Örvar-Odds sögu.
Vatnaormurinn Væntanlega náskyldur „Nessie“
úr Loch Ness, en nokkrir svona eru þekktir hér á
landi, frægastur þeirra er Lagarfljótsormurinn.
Íslenskar kynjaverur: Varaðu þig á þessum!
Fjörulallinn Á stærð við stálp-
aðan kálf, sums staðar óttuðust
menn hann sem óvætt en Jón
Baldur kýs að líta á hann sem
prakkara frekar en annað. Hann
á að hafa reynt að koma fólki í
sjóinn en var sennilega frekar
klaufskur við það.
„Um leið og sögurn-
ar lentu á skinni
eða pappír var lífið tekið
úr þeim, þær voru drepn-
ar og stoppaðar upp. Þær
urðu að fræðigrein.
Teikningar Jón Baldur Hlíðberg, úr bókinni Íslenskar kynjaverur
Hrosshvalurinn Sjóskrímsli
sem menn óttuðust mjög. Hann
á að hafa grandað mörgum en
var að líkindum fyrst og fremst
rándýr sem lifði á hægsyndum
hvölum.
Skötumóðir
Þeir fáu sem hafa séð hana töldu hana vera með níu hala. Jón Baldur telur
hana hins vegar aðeins hafa einn en með fjórar langar klær á hvorum fæti
sem hún notar við veiðar og líta út eins og halar þegar hún er á sundi og
dregur þær á eftir sér.
Skoffín Talið afkvæmi refs og
kattarlæðu en einnig finnst í bókum að
kvikindið verði til úr hanaeggi. Augnaráð
þess er svo hart, eitrað og banvænt að
allt liggur dautt sem fyrir verður.
Múshvelið Menn óttuðust það
víða, eins og svo mörg önnur sjó-
skrímsli. Menn töldu sig ekki hólpna
frá þessari ókind fyrr en þeir voru
komnir upp á land þar sem skepnan
gat skriðið yfir smáhólma og sker
eins og stór snákur.
Vatnageddan Einn nokkurra vatnabúa sem var ástæða til að vara sig á að éta
ekki, eitraður eins og sambýlingarnir loðsilungur og öfuguggi.
SkrímslafræðingJón Baldur
Hlíðberg segir fyrirbærin ekki öll
blóðþyrst skrímsli. Sumar verurnar
séu næsta meinlausar.