Dagblaðið Vísir - DV - 25.01.2013, Side 30

30 Viðtal 25.–27. janúar 2013 Helgarblað
Byltingarsaga og
sveitarómantík
n Fátækir bændur geta sigrað yfirvaldið n „Ég vildi fjalla um þetta fólk“
S
prengingin við Miðkvísl er
ein stærsta og best heppnaða
uppreisn okkar,“ segir leik­
stjóri Hvells, Grímur Hákonar­
son.
Hanna Björk Valsdóttir og Sigurð­
ur Gísli Pálmason báðu Grím um
að leikstýra myndinni árið 2008 og
hann segist hafa sannfærst um ver­
kefnið eftir að hafa lesið um Laxár­
deiluna. Hann segist sjálfur vera rót­
tækur og þá er hann bændasonur úr
Flóanum. „Ég fann tengingu úr báð­
um þessum áttum. Byltingarsögunni
og sveitarómantíkinni, segir hann og
brosir góðlátlega.
Grímur fór ásamt aðstandend­
um myndarinnar norður í rann­
sóknarferð og ræddi þá við bænd­
ur. Undirtektirnar voru dræmar fyrst
um sinn, enda var samtakamáttur­
inn enn mikill og leyndarmálin vel
geymd.
„Við fórum í tvær svona ferðir, í
seinni ferðinni þá voru þeir búnir að
ræða þetta sín á milli. Hvort það væri
ekki kominn tími til að ræða þetta.
Koma út úr skápnum með þetta,“
segir Grímur. Hann segist hafa vilj­
að fara þá leið að einblína á fólkið
sem býr enn á þessu svæði og segist
hvergi á landinu áður hafa upplifað
annan eins byltingaranda.
„Ég vildi fjalla um þetta fólk sem
lifir og hrærist í náttúruni, í myndinni
eru engir álitsgjafar, engir prófessor­
ar, en sumir þarna eru sjálfmennt­
aðir heimspekingar,“ segir hann og
brosir. „Ég hef aldrei upplifað það
áður, neins staðar á Íslandi, að það
virðist vera svona ákveðin meðvit­
und á þessu svæði. Fólk á öllum aldri
fylgist mjög vel með og er róttækt í
hugsun. Það er merkilegt, venjulega
kviknar róttæknin á menntaskólaár­
unum og svo endar fólk í tómhyggju
með árunum. En þarna var maður
að hitta sjötuga karla sem voru enn
róttækir og fullir baráttuanda.
Uppbygging svæðisins á sér líka
merkilega sögu. Þarna var bóka­
útgáfa, gefin út blöð og snemma var
opnað bókasafn. Þetta var líklega
versti staður á öllu landinu fyrir
Landsvirkjun að fara í framkvæmdir,“
segir Grímur og hlær.
Hann minnist nokkurra sem voru
framarlega í baráttunni. Þar á meðal
föður Hildar sem rætt er við hér að
ofan, Hermóðs Guðmundssonar.
„Þessir karlar, eins og Hermóður
Guðmundsson, voru hreinlega
harðir í horn að taka. Ég las greinar
eftir þá og þær voru mjög lærðar og
vandaðar, þeir voru mjög vel að sér
og fyllilega í stakk búnir í baráttuna.“
Merkast við aðgerðir bændanna
er samtakamátturinn. „Þessar fram­
kvæmdir voru svo stórtækar, það
átti að sökkva Laxárdal og búa til
risastórt lón. Þeir eru ekki margir
sem geta staðið upp og varið þetta
í dag, það er kannski einn maður á
landinu. Íbúar voru samtaka í því að
berjast á móti virkjunaráformum.
Það er ekki þannig í dag, nú er það
minnihluti sem berst við meirihluta
íbúa sem vilja störfin og fram­
kvæmdirnar.
En þarna voru jarðir og hús í húfi.
Menn hefðu þurft að flytja á brott.
Svo voru veiðiréttindin í hættu líka.
Sem gerir það að verkum að menn
verða heitari í andstöðunni.“
Hann heldur að það megi líkja
því ástandi sem varð í sveitinni við
ástandið sem varð eftir hrun. „Það
hefði einhver getað tekið upp á því
að sprengja upp anddyri banka.
Þessi reiði sem kviknaði eftir hrun
var líklega álíka og sú reiði sem
kviknaði hjá bændum við yfir­
ganginn. Fyrst og fremst finnst
mér þessi saga minna okkar á að
samstaða getur stöðvað yfirgang
valdastétta. Fátækir bændur, al­
menningur, getur sigrað yfirvaldið
ef um það er samstaða, það er allt
hægt.“ n
Laxárdeilan
Tilgangurinn með stíflunni
í Miðkvísl sem heimamenn
sprengdu árið 1970 var sá að
stjórna rennslinu úr Mývatni nið­
ur í Laxá í þágu Laxárstöðva I og
II sem virkjuðu fall Laxár niðri
við Brú, efsta bæjarins í Aðaldal,
rétt neðan við dalsmynni Laxár­
dals.
Heimamenn rufu stífluna
og notuðu til þess traktora og
skóflur og dínamít til að rjúfa
steypta hlutann. Laxárvirkjun
átti dínamítið og lá það á glám­
bekk. Það var til að mynda geymt
í nærliggjandi hellum og því að­
gangur að því auðveldur.
Ef heimamenn hefðu ekki
stöðvað framkvæmdir Lands­
virkjunar hefði Laxárdalur farið
hálfur í kaf. Þess utan hefði Laxá í
Aðaldal verið spillt og afleiðingar
virkjunar hefðu haft óendurkræf­
ar afleiðingar.

Rómantísk vistfræði
og gimsteinaþjófar
Deilan um fyrirhugaða
virkjunar tilhögun, það er Laxár­
deilan, stóð í mörg ár og af
miklum hita,
árin 1969
til vorsins
1973, en
aðdrag­
andi
deilunnar
var lengri
og átti rætur
í djúpstæðum
átökum um svæðið. Unnur
Birna Karlsdóttir hefur rannsak­
að sögu Laxárdeilunnar og birti
niðurstöðurnar í kafla í doktors­
rannsókn sinni í sagnfræði við
Háskóla Íslands sem út kom
vorið 2010 með titlinum Þar
sem fossarnir falla. Náttúrusýn
og nýting fallvatna á Íslandi
1900–2008 og veitti góðfúslegt
leyfi sitt til að birta stutt brot úr
rannsókn sinni.
„Þeir bændur á Laxár­Mý­
vatnssvæðinu sem báru hitann
og þungann af baráttunni gegn
virkjun Laxár horfðu á náttúruna
með augum þess sem lifir í henni
og af henni. Maðurinn nýtti þar
náttúruna en var engu að síður
hluti hennar, háður henni um
afkomu sína en líka í sterkum
tengslum við sitt andlega líf og
lífshamingju. Laxárdal var lýst
sem búsældarlegum dal og til­
finningalegt gildi hans fyrir þá
sem þar bjuggu var ítrekað. Lögð
var áhersla á fegurð dalsins, sem
varð í deilunni tákn íslenskrar
sveitasælu eins og hún endur­
speglast í rómantískri náttúrusýn
um leið og vistfræðileg þekking
úr ranni náttúruvísinda fléttaðist
saman við svo úr varð eins konar
rómantísk vistfræði.“
Hún stillir upp þeirri mynd
að jafnvægi ríki í náttúrunni og
þá um leið í sambýli manns og
náttúru. Fyrir lífið í Laxárdal jafn­
gilti Gljúfurversvirkjun ham­
förum. Við þetta bættist, sögðu
andstæðingar Laxárvirkjunar,
að þáttur í sögu landsins mundi
glatast. Það væru því einnig
menningarsöguleg rök fyrir því
að standa vörð um byggðina í
Laxárdal því saga hennar væri
samofin sögu þjóðarinnar … Sér­
staða Laxár sem einnar helstu
perlu íslenskra veiðiáa var undir­
strikuð í baráttunni gegn virkjun
hennar. Í huga áhugamanna um
stangveiði var hún gimsteinn í
íslenskri náttúru. Þeir sem ætl­
uðu að eyðileggja ána voru „gim­
steinaþjófar“.
Kristjana Guðbrandsdóttir
kristjana@dv.is
Viðtal „Fólk á öll-
um aldri
fylgist mjög vel
með og er róttækt
í hugsun.
Hægt að sigra „Það er allt
hægt,“ segir Grímur Hákonarson
leikstjóri um meginboðskap
sögunnar sem miðlað er í heimilda-
myndinni Hvellur. mynd sigtryggur ari