Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 15

15
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Vágestir í vistkerfum
– fyrri hluti
Stiklað á stóru um framandi ágengar tegundir
Menja von Schmalensee
Náttúrufræðingurinn 80 (1–2), bls. 15–26, 2010
Inngangur
Sameinuðu þjóðirnar hafa valið árið
2010 sem alþjóðlegt ár líffræðilegrar
fjölbreytni. Er það gert til að vekja
athygli á þeim miklu neikvæðu
áhrifum sem maðurinn hefur á
vistkerfi jarðar og mikilvægi líf-
fræðilegrar fjölbreytni fyrir afkomu
manna og annarra lífvera. Í Þúsald-
arskýrslu Sameinuðu þjóðanna um
líffræðilega fjölbreytni kemur fram
að fjölbreytni sé undirstaða í þjón-
ustu vistkerfa og því mikilvæg fyrir
frumframleiðslu og efnahringrásir,
jarðvegsmyndun og viðhald jarð-
vegsgæða, viðhald loftgæða, við-
hald vatnsgæða og miðlun vatns,
niðurbrot úrgangsefna og stjórnun
veðurkerfa. Einnig er hún upp-
spretta mikils auðs í matvælum,
lyfjum, iðnaðar- og byggingarefnum,
auk menningarlegra verðmæta.1 Þá
er líffræðileg fjölbreytni, hvort sem
litið er til erfða, stofna eða tegunda
mikilvægur efniviður þróunar.2
Tegundir lífvera deyja nú út a.m.k
100–1.0003 eða jafnvel 1.000–10.0004
sinnum hraðar en eðlilegt getur
talist. Samkvæmt válista Alþjóða-
náttúruverndarsamtakanna (IUCN
Redlist) hefur maðurinn með um-
svifum sínum valdið staðfestum
útdauða 869 tegunda síðastliðin 500
ár (miðað við uppgefnar tölur í
mars 2010). Þetta er nær örugglega
talsvert vanmat þar sem aðeins
hefur verið lokið við að lýsa um 1,9
milljónum af þeim 13–14 milljón
tegundum sem áætlað er að lifi á
jörðinni og innan við 3% af þessum
1,9 milljónum hafa verið metnar
við gerð válista samtakanna.5 Ef
tekið er mið af núverandi eyðing-
arhraða hitabeltisskóga og varlegu
mati um 5–10 milljón tegundir á
jörðinni, hefur verið áætlað að um
13.500–27.000 tegundir tapist á
heimsvísu á ári hverju.6,7 Af þeim
tegundum sem skoðaðar höfðu
Líffræðileg fjölbreytni er undirstaða í þjónustu vistkerfa, hún er efniviður
þróunar og maðurinn sækir í hana ýmis bein verðmæti. Útdauði tegunda
hefur orðið af náttúrulegum orsökum í tímans rás en vegna umsvifa
mannsins deyja tegundir nú út 100–10.000 sinnum hraðar en eðlilegt
getur talist og eiga ágengar tegundir veigamikinn þátt í því. Menn hafa í
síauknum mæli flutt tegundir á milli landa og heimshluta og nú er áætlað
að a.m.k. 100–550 þúsund framandi tegundir sé að finna á heimsvísu.
Hluti þeirra veldur miklu tjóni á vistkerfum og náttúrulegum ferlum, í
landbúnaði og á mannvirkjum. Áætlað er að kostnaður af völdum ágengra
tegunda nemi meira en 5% vergrar heimsframleiðslu. Erfitt er að spá fyrir
um hvaða tegundir verða ágengar og við hvaða aðstæður, en mestu máli
skiptir tíðni og magn innflutnings, hvort umhverfi svipar til þess sem
finna má á heimaslóðum tegundarinnar, sérhæfni tegundarinnar sjálfrar og
þeirra sem fyrir eru og fjöldi óvina. Þá er eitt mikilvægasta forspárgildið
um ágengni tegundar fólgið í því hvort hún hafi orðið ágeng annars staðar.
Til að greiða fyrir upplýsingaflæði um þetta hafa verið settir upp opnir,
umfangsmiklir alþjóðlegir gagnagrunnar. Mikilvægt er að grípa til skjótra
aðgerða, þ.e. útrýmingar eða stofnstjórnunar, gegn ágengum tegundum
um leið og þeirra verður vart. Mörg dæmi eru um vel heppnaðar aðgerðir,
en vanda þarf til verka svo þær skili árangri. Viðbúið er að ágengum teg-
undum muni fjölga. Er því nauðsynlegt að vísindasamfélagið, stjórnvöld
og almenningur geri sér grein fyrir vandamálinu.
Ritrýnd grein
80 1-2#loka.indd 15 7/19/10 9:51:00 AM