Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 22

Náttúrufræðingurinn
22
tegundar á vistkerfið verði óaftur-
kræf.94
Mörg dæmi eru um vel heppn-
aðar útrýmingar- eða stofnstjórn-
unaraðgerðir, flest á eyjum eða
afmörkuðum svæðum. Á Nýja-Sjá-
landi hefur útrýming heppnast í
a.m.k. 156 tilvikum og á yfir 400
eyjum víða um heim.54,135 Upplýs-
ingar um góðan árangur hafa oft ekki
verið birtar eða eru í óaðgengilegum
skýrslum og því vísindaheiminum
ókunnar.130,131 Útrýmingaraðgerðir
hafa oftast beinst að hryggdýrum á
landi,54 sérstaklega mismunandi teg-
undum af rottum og marðardýrum,
sem og kanínum, köttum, geitum
og svínum,135 en einnig eru dæmi
um aðgerðir gegn ferskvatnsfisk-
um,136 hryggleysingjum á landi og í
sjó137–140 og þörungum.141 Útrýming
plantna hefur reynst hvað erfiðust
viðfangs en hefur þó tekist ef teg-
undin hefur haft mjög takmark-
aða útbreiðslu eða verið til staðar
í litlum mæli.134,142 Einnig eru til
dæmi um árangursríkar aðgerðir til
að takmarka útbreiðslu plantna sem
orðnar eru algengar þótt útrýming
hafi ekki tekist. Árið 1960 þakti
vatnagoði til að mynda um 51.000
hektara í Flórída en aðgerðir gegn
honum skiluðu sér í samdrætti
niður í 2.000 hektara fyrir síðustu
aldamót.143 Þá ber að hafa í huga
að síðbúnar aðgerðir geta skilað
árangri, þótt líkurnar minnki með
tímanum og kostnaður verði örugg-
lega hærri.130
Góður árangur af aðgerðum til
að útrýma ágengum tegundum er
m.a. háður eftirfarandi þáttum: a)
Vart verður við tegundina snemma
og brugðist er skjótt við.54,130,144 b)
Meðan á aðgerðum stendur er vaxt-
arhraði stofnsins neikvæður, enginn
aðflutningur á sér stað og útrýming-
araðferðir ná til allra einstaklinga
í stofninum.144 c) Nægjanlegt fjár-
magn og vinnuafl er sett í verkefnið
frá upphafi til loka.130,144 d) Ein-
staklingur eða stofnun hefur vald
til að þvinga fram samvinnu, því
útrýming er ekki framkvæmanleg
ef einhverjir aðilar leyfa tegundinni
að viðgangast á svæðum sem þeir
ráða yfir.130 e) Upplýsingar um veik-
leika viðkomandi tegundar eru fyrir
hendi.130 f) Verkefnisstjórar eru dríf-
andi, bjartsýnir og þrautseigir, sér-
staklega ef upp kemur tímabundið
bakslag.130 g) Vöktunarkerfi, sem
þarf að geta numið tilvist tegundar
við mjög lítinn þéttleika, er sett á
fót eftir útrýmingu.54,144,145 h) Al-
menningur og ráðamenn eru vel-
viljaðir verkefninu og hugsanlegur
ágreiningur er leystur eftir fremsta
megni.144 Þá byggjast margar ár-
angursríkar aðgerðir á ósérhæfðum
búnaði og miklu vinnuafli. Í slíkum
verkefnum hafa m.a. fangar, sjálf-
boðaliðar og skólabörn komið að
verki.131
Þar sem flest lönd glíma við mik-
inn fjölda framandi og ágengra teg-
unda, þarf yfirleitt að forgangsraða
aðgerðum gegn þeim. Sett hafa
verið fram matskerfi til að auðvelda
slíka ákvarðanatöku hvað varð-
ar plöntur,111 sjávarlífverur146 og
spendýr,110 en þau má auðveldlega
yfirfæra á aðrar lífverur. Kerfin
taka flest tillit til umhverfislegs og
fjárhagslegs tjóns en sum einnig til
þess á hvaða stigum stofnvaxtar
og dreifingar tegundin er, hversu
líkleg hún sé til að dreifa sér frek-
ar og hversu erfitt sé að stemma
stigu við henni. Þar sem hegðun
tiltekinnar framandi tegundar á
öðrum svæðum hefur hvað besta
forspárgildið um hvort tegund verði
ágeng12,14,37,107,108 hafa verið byggðir
upp opnir, alþjóðlegir gagnagrunnar,
t.d. GISD (www.invasivespecies.net),
DAISIE (www.europe-aliens.org), og
NOBANIS (www.nobanis.org), sem
auðvelda fólki að bera saman bækur
sínar. Þrátt fyrir þetta getur verið
erfitt að ákveða hvaða tegundum
skuli ráðast gegn, sérstaklega þar
sem þær sýna ekki endilega sama
útbreiðslumynstrið á milli svæða,
auk þess sem vistfræðileg og fjár-
hagsleg áhrif þurfa ekki endilega
að fylgjast að.14,76 Mikilvægt getur
verið að hafa þekkingu á náttúru-
legu grunnástandi, bæði á upp-
runasvæði ágengu tegundarinnar
og þeim svæðum sem hún er að
breiðast um, til að auðvelda ákvarð-
anatöku um stjórn hennar.112
Í samfélagi okkar er viðhorfið
„saklaus uns sekt er sönnuð“ nokkuð
ráðandi. Framandi tegundir verður
hins vegar að nálgast með varúðar-
reglunni, þ.e. „sekar uns sakleysi er
sannað“.147 Reglan var upphaflega
sett fram í ráðherrayfirlýsingu ann-
arrar alþjóðlegu ráðstefnunnar um
verndun Norðursjávar árið 1987.
Hún er nú hluti af mörgum alþjóð-
legum verkefnum og samningum,
svo sem Dagskrá 21, verklags-
reglum Evrópusambandsins (EU
Guidelines) og Samningnum um
líffræðilega fjölbreytni.148 Varúðar-
reglan felur m.a. í sér: a) Viðbrögð
þótt vísindalega réttlætingu skorti.
b) Náttúrunni er leyft að njóta vaf-
ans og gert ráð fyrir fáfræði manna.
c) Sanna þarf sakleysi, ekki sekt. d)
Umhyggja er borin fyrir komandi
kynslóðum.149 Öruggustu og ódýr-
ustu viðbrögðin gegn ágengum teg-
undum eru þau sem fyrirbyggja
innflæði framandi tegunda og ekki
ætti að leyfa innflutning neinnar teg-
undar nema hún hafi farið í gegnum
ítarlegt áhættumat.53,130,131,148,150
Lokaorð
Varla er hægt að fjalla um framandi
ágengar tegundir án þess að minn-
ast á að maðurinn hefði sennilega
aldrei náð eins mikilli útbreiðslu
og raun ber vitni nema fyrir tilstilli
þeirra dýra og plantna sem hann
hefur flutt með sér í tímans rás. Ein-
hver gæti því litið svo á að jákvæð
áhrif framandi tegunda gætu vegið
upp neikvæð áhrif þeirra tegunda
sem verða ágengar. Hins vegar er sá
fjöldi framandi tegunda sem mað-
urinn hefur raunverulegt gagn af
aðeins örlítill hluti framandi teg-
unda.8 Auk þess er ljóst að mikil
fólksfjölgun hefur valdið gríðarlegu
álagi á vistkerfi jarðar og má því
efast um að hún sé af hinu góða.151
Ef einungis er litið til fjölda
tegunda á tilteknu svæði, getur
innflutningur nýrrar tegundar í
mörgum tilfellum aukið tegunda-
fjölbreytni svæðisins17 og hefur
það stundum valdið ákveðnum
misskilningi hjá almenningi. Í því
sambandi er mikilvægt að hugsa
80 1-2#loka.indd 22 7/19/10 9:51:25 AM