Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2012, Blaðsíða 153

153
Enn einu sinni kemur í ljóst að hér nýtast merkingarfræðileg rök betur til
skýringar en setningafræðileg; og þar er hugmyndin um mynsturgerð lyk-
ilatriði.
4. Þolfallsleysingjar: breyting eða áhrif vegna hreyfingar
Þolfallsleysingjar sýna líka fleiri mikilvæg merki þess hvernig merking og
hugtakaskipan (e. conceputal structure) ráða hegðun sagna í útkomusetn-
ingum. Þolfallsleysingjar mynda ekki einsleitan merkingarflokk; í íslensku
geta byrjunarsagnir (sagnir sem tákna breytingu á ástandi) og hreyfing-
arsagnir til að mynda verið þolfallsleysingjar. Það eru þó bara byrjunar-
sagnir sem eru yfirleitt ótækar í útkomusetningum með lýsingarorðum
(forsetningarliðir og agnir geta hins vegar vel staðið með byrjunarsögnum
í útkomusetningum). Niðurstöður úr viðamikilli könnun á tilbrigðum í
setningagerð í íslensku (Höskuldur Þráinsson, væntanlegt) staðfesta þetta,
eins og skýrt er frá hjá Whelpton (væntanlegt).
Í könnuninni var leitað eftir dómum málhafa um setningar með byrj-
unarsögnunum frysta og frjósa og sögninni skella, sem táknar áhrif vegna
hreyfingar og getur bæði verið áhrifssögn og áhrifslaus.
(40) T2087 Hann frysti ísinn svo harðan að við gátum ekki borðað
hann.
(41) T2097 Ísinn á vatninu fraus svo harður að börnin gátu farið á
skauta.
(42) T2107 Hann skellti Guðmundi flötum á fyrstu mínútunni.
(43) T2117 Hún skall flöt í hálkunni og lærbrotnaði.
Niðurstöðurnar sýna skörp skil: annars vegar samþykkti 80,1% þátttak-
enda setninguna með skella sem áhrifssögn (42) og 72,9% setninguna með
áhrifslausu sögninni skella (43); hins vegar voru 32,9% þátttakenda sáttir
við setninguna með frysta (40) og einungis 16% við setninguna með frjósa
(41). Þessar niðurstöður staðfesta að merkingarflokkur sagnarinnar skiptir
höfuðmáli í myndun útkomusetninga í íslensku. Þær sýna þó jafnframt að
slíkar útkomusetningar með áhrifssögnum eru fremur dæmdar tækar með
samsvarandi áhrifslausum sögnum. Aldur er marktæk félagsleg breyta í
dómum um setningarnar en um báða sagnaflokkana gildir þó að áhrifs-
lausu sagnirnar fá neikvæðari dóma en áhrifssagnirnar í öllum aldurshóp-
um – með einni undantekningu: yngstu málhafarnir meta báðar gerðir
HUGRÆN MERKINGARFRÆðI OG ÚTKOMUSETNINGAR