Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2012, Síða 51

51
þessa er sú að fjölmargar líkingar í nútímamáli eru byggðar á hugtaksveru-
leika sem samsvarar ekki endilega skilningi nútímamanna á menningu og
heimi.27 Ef tilgátan er rétt um að orðtakið „það fýkur í e-n“ sé byggt á
fornnorrænu hugtakslíkingunni um hugann sem vind, er það ágætt dæmi
um þessa fastheldni. Segja má að líkingin sé virkjuð eins og aðrar venjur
sem misst hafa gildi sitt, svo sem er við biðjum Guð að hjálpa þeim sem
hnerrar, sem flestir hafa gleymt að voru fyrstu einkenni svartadauða. Það
er ljóst að við notum slíkar steingerðar líkingar og málvenjur í meira eða
minna mæli. En aftur að hinum hverfandi kornmæli. Það er skiljanlegt að
nútímamanneskjur eigi erfitt með að fá botn í korn sem fyllir mæli. Á 20.
öld fór því að bera á því að fólk talaði um „dropann sem fyllir mælinn“.28
Hér hefur eitthvað áhugavert átt sér stað. Ný mynd hefur troðið sér inn
í gamlan ramma, stirðnuð líking hefur verið lífguð á ný, a.m.k. ber að líta
á þetta sem tilraun til lífgunar. Erfitt er að átta sig á hverskonar mynd býr
hér að baki. Sumir hugsa sér e.t.v. mælibikar fyrir vínstaup meðan aðrir
geta séð fyrir sér desilítra-mæla notaða við matargerð. Þá er ekki hægt að
útiloka að einhverjir sjái fyrir sér hitamæli. Slík mynd fellur vel að ensku
nútímalíkingunni reiði er heitur vökvi í íláti, sem hefur breiðst út um
önnur tungumálasvæði. Hreintungusinnar eða púristar ættu að veita því
athygli að áhrif erlendra tungumála á íslensku einskorðast ekki við lán-
töku erlendra orða heldur snýst einnig um lántöku á hugtaksveruleika. Þá
myndi kvikasilfrið passa vel við hinn heita vökva ílátsins, þar sem það þenst
sýnilega út við aukinn hita líkt og blóðið í hinum reiða. dropinn í íslenska
mælinum mætti einnig rekja til áhrifa frá Norðurlandamálunum, þar sem
talað er um „dråpen som får begeret til å renne over“. Þessu til stuðnings
eru nýleg afbrigði svo sem „dropinn sem fyllti bikarinn“.29
Hugfræðingar hafa sem sagt komist að þeirri niðurstöðu að líkingin
reiði er heitur vökvi í íláti sé nokkuð ný af nálinni. Hafa menn þar
bent bæði á sjóðandi katla, gufuvélina og aðrar vélar sem geta ofhitnað
og sprungið, til að kasta ljósi á þann menningarbundna veruleika sem
gerir líkinguna skiljanlega. „Hann var svo reiður að sjá mátti gufu leggja
úr eyrum hans“, er algengt dæmi meðal hugfræðinga (einnig algengt í
teiknimyndum) sem óneitanlega leiðir hugann að gufuvélinni.
En það er kannski fyrst núna, eftir að slík grundvallargreining á reiði-
27 Alice deignan, „Metaphorical expressions and culture: An indirect link“, Metaphor
and Symbol, 4/2003, bls. 255–271.
28 Jón G. Friðjónsson, „Íslenskt mál, 66. þáttur,“Morgunblaðið 10. des. 2005.
29 Sama heimild.
STUTTUR KVEIKUR SKALLA-GRÍMS