Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2012, Blaðsíða 53

53
arviðbragð sem manneskjan er búin frá náttúrunnar hendi, og sem getur
verið skynsamlegt að virkja undir vissum kringumstæðum. Öllu heldur er
reiðin „grýlugerð“ sem eitthvað óæskilegt og framandi hinni skyn semis-
bornu manneskju. Af þessum sökum myndast í samfélagi manna það sem
Kövecses kallar „reiðileysis-hugsjón“ (e. anger-free ideal).33 Litið er á reið-
ina sem hættulega og eyðileggjandi geðshræringu einvörðungu. Eins og
myndin ýjar að er nálægum hætta búin ef vél eða gufuketill springur. Það
ferli sem hófst á 19. öld og stíaði í sundur skynsemisverunni og reiðinni,
það sem kalla mætti „vélvæðingu“ reiðinnar, má segja að sé nú orðið að
viðteknu gildi. Gott dæmi um framhald þessarar þróunar er frasinn um
að það sé „stuttur í e-m kveikurinn“, á norsku: „han har kort lunte“. Hér
fáum við ekki lengur að velkjast í vafa um eyðileggingarmátt reiðinnar.
Hugtakslíkingin að baki hlýtur að vera á þá lund að sá reiði er sprengja;
hinn reiði er óneitanlega farinn að minna á hryðjuverkamann. Hér hefði
Aristóteles tæplega verið ánægður með þróunina þar sem réttlát reiði gat
talist til dyggða í hans siðfræði.34
Eins og áður greinir, lifum við nú með heitavökva-hugtakslíkingunni,
án þess að hafa verið með í því að þróa hana, og án þess að hafa mikið um
hennar skilaboð að segja: líkingin stýrir hugsun okkar á hugtakslegu plani
sem liggur svo djúpt að hún verður ekki auðveldlega dregin upp í dags-
ljós gagnrýninnar hugsunar. Samt sem áður hefur hugtakslíkingin áhrif á
það hvernig við vegum og metum þessa geðshræringu, hún mótar viðhorf
okkar og skoðanir. Þessi siðferðilegu áhrif hugtaksveruleikans eru kannski
stærri en við viljum almennt viðurkenna.
Athugum eitt. Hér hefur líkingin færst frá því að vera saklaus trópi eða
fígura notuð í kvæðum og bundin við tungumálið, yfir í að móta sálrænan
veruleika sem aftur er tengdur bæði siðferði og stjórnmálum. Líking er við-
horf. Til eru barnabækur þar sem reiðin er mynduð sem hver önnur Grýla
er bara leiðir til ills, og má ætla boðskapinn þann að börnum sé réttast að
bæla þessa geðshræringu inni í sér með öllu. „Verið reið!“ sagði Hörður
Torfason hinsvegar á mótmælendafundi sem haldinn var á Austurvelli eftir
bankahrunið 2008, og mælti þar djarflega í mót skilaboðum hugtaksveru-
leikans. Það er kannski það sem þarf til að viðhalda andlegu lífi á Íslandi,
líkt og Þorsteinn Gylfason kom inn á – að fólk láti fjúka í sig af og til?
Þetta innsæi hugrænna fræða í mannlega merkingarsköpun tel ég vera
33 Kövecses, Metaphor in Culture, bls. 180.
34 Sjá Kristján Kristjánsson, „Um geðshræringar“, bls. 308.
STUTTUR KVEIKUR SKALLA-GRÍMS