Skírnir - 01.09.1994, Side 266

536
STEFÁN SNÆVARR
SKÍRNIR
á að menn hafi ekkert gefið eðli. „Þroskað“ samfélag mótar þá með öðr-
um hætti, eykur manngæsku þeirra meir en „vanþroska“ samfélag.
En eykst mannúð í raun og sann? Ber síaukið ofbeldi í „þroskuðum"
þjóðfélögum Vesturlanda vitni um þverrandi kaldlyndi? Kristján ræðst
til atlögu við „goðsögnina um göfuga villimanninn", þ.e. hugmyndina
um að mannskepnan fæðist góð en spillist af siðmenningunni (bls. 139).
En í hita leiksins býr hann til aðra goðsögn engu betri, „goðsöguna um
grimma villimanninn". Þá sögu hefði hann mátt segja eskimóum fyrri
alda sem gerðu út um ágreiningsmál sín með því að kveðast á, enda áttu
þeir ekki einu sinni orð yfir stríð. Og fornleifafundir benda til þess að
fyrstu akuryrkjusamfélögin hafi verið friðsæl. Til dæmis voru elstu bæir
í Mið-Austurlöndum ekki víggirtir og engin merki finnast um bardaga
innan bæjarmarkanna. Því verður ekki séð að mannúð hafi aukist í tím-
ans rás.
Menn geta velt því fyrir sér hvort Kristján geti bæði sagt að mannúð
vaxi og um leið gefið í skyn að mannskepnan sé síngjörn í eðli sínu (bls.
27). Ef mannúð eykst þá minnkar eigingirnin. En tæpast dregur úr sér-
gæsku ef hún er oss ásköpuð. Og er hægt að telja mál og sál einnar rótar
um leið og maður segir manneðlið stöðugt? Kristján segir að í máli eyj-
arskeggja á eynni Tongu hafi ekki verið til neitt orð sem samsvari orðinu
„loforð". Innfæddum var um megn að skilja hvað útlendingar áttu við er
þeir sögðust lofa hinu og þessu (bls. 183). Samkvæmt kokkabókum
Kristjáns (og undirritaðs) hlýtur þetta fólk að hugsa öðru vísi en við. Og
ef rétt er hlýtur tilgátan um stöðugleik manneðlisins að veikjast fyrir
vikið.
Valur eða örn ?
Kristján Kristjánsson er fremur veiðifálki en örn. Rétt eins og fálkinn
hremmir smávaxna bráð af firnamiklu öryggi er Kristján geysinaskur að
greina vel afmörkuð vandamál. En enn sem komið er hefur Kristján ekki
öðlast heildarsýn arnarins.
Hann er mjög vel lesinn í greiningarspeki, illa í meginlandsspeki;
hann skortir heimspekilega heildarsýn. Honum er svo starsýnt á
einstakar mótbárur gegn nytjastefnunni að hann missir sjónar af helsta
keppinaut hennar, lögmálshyggjunni. Skortur á heildarsýn veldur því
líka að Kristján er stundum ósamkvæmur sjálfum sér. Hann getur ekki
bæði sagst fylgja siðferðilegri hluthyggju og talið réttmæti siðaboða vild-
arefni. Ekki er heldur við hæfi að trúa jafnt á málháttarkenningu Wittg-
ensteins og því að einstaklingurinn sé upprunalegri en samfélagið. Og
það skýtur skökku við að segja annars vegar að manneðlið sé stöðugt,
hins vegar að mannúð fari vaxandi.
Ein-sýni Kristjáns veldur því að hann sér ekki fjölbreytni skynsem-
innar. Hann talar eins og mönnum sé ekki gefið siðvit til annars en að