Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1999, Qupperneq 111

Indriði Gíslason
Valtýr á grænni treyju
s
tilefni af því að hér í ritinu birtist nú
frumprentun á einni gerð þjóðsögunnar
af Valtý á (eða í) grænni treyju þykir
hlýða að fara nokkrum orðum um söguna en
af henni eru til margar gerðir einsog kunnugt
er.
Sagan um Valtý hefur löngum þótt
merkileg og ber margt til þess. Fyrst má
nefna að sagan er al-austfirsk ef svo mætti
segja. Hún er bundin við Velli á Héraði og
þar eru ömefni henni tengd (Símonarlág,
Valtýshellir o.fl.). Hún hefur líka eingöngu
geymst hér eystra. Þá hefur það orðið
mönnum umhugsunarefni að sagan - í þeirri
gerð sem flestir þekkja - hefur á sér
ótvíræðan veruleikablæ. Hún á að hafa gerst
á ofanverðri 18. öld en til sögunnar eru
nefndir menn sem þá voru sannanlega á
dögum. Nokkuð hefur verið fjallað um þessa
gerð sögunnar og verður vikið að sumu hér á
eftir. Þó er vert að nefna í upphafi BA-ritgerð
Maríu Önnu Þorsteinsdóttur (1980) en þar er
að finna ítarlega úttekt á sögunni og
samanburð á gerðum hennar (sjá bls. 123).
Hefur í þessu skrifi orðið margvíslegur
stuðningur að þessari ritgerð. Þá hefur
Gunnar Hersveinn ritað tvær fróðlegar
greinar um söguna (1992a og 1992b).
Fjarri fer því að hér á eftir verði um
nákvæma skoðun á þjóðsögunni að ræða.
Tilgangurinn er sá einn að segja stuttlega
deili á helstu gerðum og grafast fyrir um
rætur hennar eftir því sem föng eru til.
V-1
I upphafi skal vikið að. þeirri gerð sem
kunnust er og Sigfús Sigfússon hefur í
Þjóðsögum sínum 1982 (1:98-104; eldri
útg. 1922 1:85-90). Hann fylgdi að mestu
leyti frásögn Magnúsar Bjarnasonar (1839-
1928) á Hnappavöllum1 2 en Magnús skráði
eftir handriti annars manns. Hefur
Vilmundur Jónsson fært gild rök að því
(1953) að sá maður hafi verið Halldór
Jakobsson (1842-71), síðast bóndi á Hofi í
Öræfum. Nefnist frásögn hans Stutt ágrip
1 Magnús sendi Jóni Ámasyni söguna 1883 en hún er fyrst prentuð í Austra, Seyðisfirði, 1884. (1. árg. 18. og 19. tbl.). Næst var hún
prentuð í Þjóðsögum og munnmœlum Jóns Þorkelssonar 1899. Jóhann Gunnar Olafsson gaf út Þjóðsagnakver Magnúsar 1950 og er
sagan prentuð þar (bls. 17-22). Loks er söguna að finna í safni Jóns Ámasonar (hinu stærra) 1956 (4:79-81).
2
Fmmrit er varðveitt í gögnum Magnúsar Bjamasonar og prentað í Þjóðsagnakveri hans í Athugasemdum og skýringum útgefandans,
Jóhanns Gunnars Ólafssonar, bls. 182-186. Sagan er einnig prentuð í Morgunblaðinu 1992 (30.8) og sama ár í Glettingi 1992 (2,3:39-40).
109