Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1999, Blaðsíða 123

Valtýr á grænni treyju
Gálgaklettur á Egilsstöðum. Ljósm.: Gunnar Hersveinn.
niður við skrifborð sitt
og semdi þjóðsögur á
líkan hátt og
rithöfundur semur
skáldsögu, gæfi síðan
út og kallaði gömul
munnmæli eða tilfærði
jafnvel einhverja
óákveðna sögumenn.
[...] Slíkar sögur bera
með réttu nafnið gervi-
þjóðsögur, þ.e. til-
búnar, uppspunnar eða
falsaðar þjóðsögur. [...]
Eg skal aðeins nefna
eitt dæmi af þesu tagi,
en það er sagan af Valtý
á grænni treyju í Þjóð-
sögum og munnmælum
Jóns Þorkelssonar, enda þótt mér sé kunnugt um
ýmis fleiri. (1943:141-142.)
A Guðni hér við uppskrift Magnúsar á
Hnappavöllum. Líklega hefði hann tekið
enn dýpra í árinni ef hann hefði haft sögu
Halldórs Jakobssonar fyrir sér. En Halldóri
var ókunnugt um hugtakið gerviþjóðsaga
og hefur áreiðanlega ekki haft í huga að
skrifa slíka. Sannleikurinn er líka sá að
merking hugtaksins þjóðsaga er engan-
veginn mjög skýr. Sagnaþáttur er annað
hugtak og hefur heldur ekki mjög ljósa
merkingu. Þó mun þar oftast vera átt við
frásögn af nafngreindum manni eða
mönnum og gefur sig út fyrir að vera sönn
saga að meira eða minna leyti. Bilið milli
sagnaþáttar og þjóðsögu mun þó oft vera
mjótt. Margar (eða kannski flestar?)
þjóðsögur fela í sér sannleikskjarna.
Gunnar Hersveinn getur sér þess til „að
beinagrindin að [Valtýsjsögunni sé rétt en
kjötið að hluta til skáldskapur“ (1992a).
Hefur hann þar líklega hitt naglann á
höfuðið.
Hér verður ekki gerð nein tilraun til að
komast til botns í því hvað á að kalla þetta
stutta ágrip af morðingjanum Valtý. Efnið
er svo til allt sótt í munnmæli og sagnir og
yfirbragðið er þjóðsögunnar eða sagna-
þáttarins. Sagan af Galdra-Lofti eins og
Skúli Gíslason skráði hana er e.t.v. hliðstætt
dæmi. Engum sem skoðar aðrar gerðir af
þeirri sögu, getur blandast hugur um að
Skúli Gíslason hefur gert óbrotgjarnt
listaverk („listræna smásögu“?) úr því efni
sem hann hafði með höndum og engum
hefur dottið í hug að kalla sögu Skúla
„gerviþjóðsögu“. Halldór Jakobsson verður
varla talinn jafningi Skúla í sagnaritun, til
þess eru of margir hnökrar á stíl hans. En er
einhver munur á aðferð þeirra?
Fornar rætur
Þjóðsaga er yfirleitt ekki tilefnislaus.
Oftast leynist í henni einhver sannleiks-
kjarni. Þá má spyrja: Hvenær varð Valtýs-
121