Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.1999, Blaðsíða 128

Múlaþing
Þessi vísa er úr ljóðmælum sem séra
Bjarni hefur skrifað vinkonu sinni, Vil-
borgu húsfreyju Jónsdóttur á Felli í Suður-
sveit, konu ísleifs sýslumanns Einarssonar.
í kvæðinu kemur fram að „tugina átta telur
sér karlinn“ en á öðrum stað er svo að skilja
sem hann sé að láta af prestsskap þetta ár.
Séra Bjarni mun hafa látið af þjónustu árið
1702 og er ljóðabréfið þá frá því ári, sem
kemur heim við það að hann er talinn
fæddur um 1621.
í kvæðinu segir annars mest frá bágu
árferði og verslunarólagi sem skapi neyð til
sjávar og sveita en síðan er vikið að Valtýs-
vetri eins og til samanburðar. Prestur virðist
fjalla nokkuð kunnuglega um þessa óáran
svo ætla mætti að eigi væri hún alls fjarri
samtíð hans. Eftir nokkrar hugleiðingar hef
ég get ráð fyrir því að Bjarni hafi ekki þekkt
vetur þennan af eigin reynslu en hafi að
öðru leyti haft all góða vitneskju um hann
og jafnvel af fólki sem hefði lifað þá óáran.
Af þessu er ljóst að leita verður lengra aftur
í tímann ef harðindunum á að finna stað, en
þá verður fátt við að styðjast annað en lrk-
indareikning og getgátur.
Þegar farið er að skyggnast í heimildir
sem tíðindi telja frá síðari hluta 16. aldar og
fram á þá 17. kemur í ljós eitt hallæri af
mörgum sem sérstaka athygli vekur. Það
skellur á upp úr aldamótunum 1600, nánar
til tekið á Magnúsmessu (13. des.) 1601 og
varð sólmyrkvi þann dag. Geisa hér síðan
aftaka harðindi um allt land á þriggja ára
tímabili. Þær heimildir sem hér um ræðir
eru Alþingisbœkur og annálar. Þess er að
geta að Alþingisbœkumar eru samtíma-
heimildir en annálarnir eru ekki færðir í
letur fyrr en síðar en styðjast auðvitað við
ýmsar ritaðar heimildir, m.a. Alþingis-
bækur. Hér verður vitnað til tveggja annála,
Skarðsárannáls og Ballarárannáls og þar
að auki lslenzkra annálabrota eftir Gísla
biskup Oddsson. Þessi rit eru samin um
svipað leyti og óháð hvert öðru. Höfund-
arnir eiga það sammerkt að vera fæddir
fyrir 1600 og hafa því lifað Valtýsvetur ef
tilgáta höfundar þessarar samantektar
reynist rétt.1 Lítum nú á frásagnir annála.
Gísli biskup nefnir sólmyrkva sem hann
segir að hafi orðið árið 1600: „Þann 14.
desember varð sólmyrkvi í samfleyttar þrjár
miðdegisstundir."2 Skarðsárannáll segir við
árið 1601: „Sorti á sólu um miðdegisleyti"
án þess að mánaðardagur sé tilgreindur.
Bitastæðust lýsing á þessu fyrirbæri er þó
ekki í neinum af þeim annálum sem nefndir
voru heldur í Fitjaannál Odds bónda
Eiríkssonar (f. 1640, d. 1719) að Fitjum í
Skorradal. Þar segir svo við árið 1601:
Skeði hræðileg formyrkvan á sólunni á Magnús-
messu fyrir jól, stóð yfir lengi dags eður mestallan
daginn, svo sólin varð öll svört, sem boðaði
1 iRifundur Skarðsárannáls var Björn Jónsson bóndi og lögréttumaður á Skarðsá í Skagafirði (f. 1574, d. 1655). Bjöm hóf annálaritun
sína að tilhlutan Þorláks biskups Skúlasonar á Hólum og er talið að hann hafi unnið að því verki á árunum milli 1636-1640.
Gísli biksup Oddsson í Skálholti (f. 1593, d. 1638) lauk við að rita annálabrot sín í Skálholti þann 24. júlí 1637 og í lok ritsmíðar
segist hann hafa safnað efninu saman „úr bréfum áreiðanlegra manna, er treysta má, miðum og ýmiss konar vísum heima hjá mér". Rit
Gísla er frumsamið á latínu og mun einkum ætlað útlendingum. Gísli var sonur Odds biskups í Skálholti, Einarssonar skálds og prests
í Eydölum.
Höfundur Ballarárannáls var Pétur Einarsson bóndi og lögréttumaður á Ballará á Skarðströnd vestur. Annáll hans tekur yfir þau ár
sem spanna lífshlaup hans, byrjar á fæðingarárinu 1597 og endar 1665, árið fyrir andlát hans. Pétur styðst lítt eða ekki við ritaðar
heimildir, ólíkt þeim Birni á Skarðsá og Gísla biskupi sem höfðu m.a. skjalasöfn biskupsstólanna úr að moða.
^Allar vitnanir til annála eru árfærðar og teknar eftir útgáfu Bókmenntafélagsins: Annálar 1400-1800, sjá heimildaskrá.
126