Dagblaðið Vísir - DV - 21.11.2014, Blaðsíða 44

Helgarblað 21.–24. nóvember 201444 Menning
Íslenskar
heimspeki-
bækur
Þriðja fimmtudaginn í nóvember
ár hvert hefur UNESCO tekið frá
sem alþjóðlegan dag heimspek-
innar. Í tilefni dagsins er ekki úr
vegi að taka saman nokkrar af
þeim íslensku heimspekibókum
sem hafa komið út í ár.
Náttúrupælingar
Undanfarið ár hafa komið út nokk-
ur söfn með greinum og ritgerðum
eftir Pál Skúlason, heimspeking
og fyrrverandi
rektor Háskóla
Íslands. Þriðja
og nýjasta bók-
in í ritröðinni
nefnist Náttúr-
upælingar, en
þar reynir hann
að veita nýja
sýn á samband
manns og nátt-
úru og skýra hugmyndir og hugtök
sem við þurfum til að skilja reynslu
okkar og stöðu í tilverunni. Páll
íhugar þýðingu þess að tengjast
landinu og ræðir um þau gæði og
gildi sem eru í húfi í samskiptum
okkar við náttúruna og ábyrgð okk-
ar gagnvart henni.
Hugsmíðar
Vilhjálmur Árnason er prófessor
í heimspeki og einn höfunda sið-
fræðihluta rannsóknarskýrslu
Alþingis um
aðdraganda
og orsakir falls
íslensku bank-
anna. Í rit-
gerðasafninu
Hugsmíðar set-
ur hann fram
hugmyndir
sínar um brýn-
ustu verkefni
siðfræðinnar í samtímanum, ræð-
ir um vanda og verkefni lýðræð-
isins og greinir nokkur helstu sið-
ferðileg úrlausnarefni samtímans.
Flest viðfangsefnin eru sprottin úr
íslensku samfélagi en Vilhjálmur
færir meðal annars rök fyrir því
að við séum langt frá því að til-
einka okkur vandaða stjórnsiði.
Listhugtakið í heimspeki
samtímans
Listhugtakið í heimspeki samtím-
ans inniheldur þýðingar á fjórum
lykilgreinum sem allar fást við
spurninguna: hvað er list? Morr-
is Weitz heldur því fram að list-
hugtakið sé opið hugtak og ekki
sé hægt að skilgreina list, Arthur
C. Danto skrifar um listheim-
inn og George Dickie um stofn-
unarkenningu um list. Þá heldur
listamaðurinn Joseph Kosuth því
fram að listin sjálf sé skilgreining
á list. Gunnar Harðarson ritstýrir.
Hugleiðingar um
gagnrýna hugsun
Hugleiðingar um gagnrýna hugs-
un eftir Henry Alexander Henrys-
son og Pál Skúlason kom út í
október sem hluti af ritröð Heim-
spekistofnunar. Undanfarin ár
hafa Henry og Páll skrifað umtals-
vert um eðli, gildi og mikilvægi
gagnrýnnar hugsunar. Bókinni
er ætlað að stuðla að markviss-
um umræðum um eðli og tilgang
gagnrýnnar hugsunar og hvetja til
eflingar kennslu hennar.
Ef þú óskar þess að fá hest í af-
mælisgjöf og færð flóðhest, hefur
þá óskin ræst? … og fleiri heim-
spekilegar pælingar handa hverj-
um sem er
Jóhann Björnsson heimspeki-
kennari hefur tekið saman nokkr-
ar heimspekilegar spurningar,
lífstilraunir og stuttar pælingar
sem allar byggja á hversdags-
legum veruleika. Bókin hefur
orðið til á mörgum árum sam-
hliða heimspekikennslu við Rétt-
arholtsskóla og er henni meðal
annars ætlað að stuðla að því að
heimspeki geti verið skemmtilegt
tómstundagaman.
Lýðræðistilraunirnar voru ekki til einskis
B
eint lýðræði var eitt þeirra
hugtaka sem bergmálaði
hvað hæst á umræðutorg-
um íslensks samfélags eft-
ir að hrópin um vanhæfa
ríkisstjórn höfðu dáið út. Kröfur
um aukna hlutdeild almennings í
stefnumótun og ákvörðunum hins
opinbera komu sterkt fram í þeirri
sjálfskoðun sem fram fór á Íslandi
í kjölfar efnahagshrunsins haustið
2008. Kröfurnar fæddust þó ekki
í tómarúmi, lýðræði er kjarninn
í baráttu fjölmargra ólíkra hópa
grasrótarsamtaka og aðgerðasinna
víðs vegar um heim í dag: frá Rúss-
landi til Wall Street, frá Mið-Aust-
urlöndum til Austurvallar ómar
krafan um aukið og beinna lýðræði.
Í kjölfar hrunsins vildu margir
endurhugsa íslenskt samfélag og
þau kerfi sem borgararnir nota
til að ráða fram úr sameiginleg-
um vandamálum sínum. Vonir og
væntingar til hins nýja Íslands voru
umtalsverðar. Hafist var handa við
að prófa áfram nokkrar frumlegar
lýðræðistilraunir, tilraunir til að
auka aðkomu almennings að stjórn
landsins: ný stjórnarskrá var skrif-
uð, boðað var til þjóð- og borg-
arafunda, haldnar voru þjóðarat-
kvæðagreiðslur um stór og flókin
mál sem vörðuðu þjóðarhagsmuni,
reynt var skapa lagaramma sem
varði tjáningar- og upplýsingafrelsi
og tilraunir voru gerðar með þátt-
tökufjárlög í höfuðborginni.
Nú, sex árum eftir hrunið, er hins
vegar ljóst að þrátt fyrir tilrauna-
starfið virðast áhrifin á íslenskt
stjórnkerfi vera lítil sem engin. Þrátt
fyrir það hafa lýðræðistilraunirnar
vakið mikla athygli erlendis, ekki
síst hjá fræðimönnum sem hafa
rannsakað beint lýðræði og lýð-
ræðisferla víðsvegar í heiminum.
Jón Ólafsson, prófessor í heimspeki
við Háskólann á Bifröst, er ritstjóri
nýrrar bókar á vegum Háskólaút-
gáfunnar þar sem nokkrir erlendir
og íslenskir sérfræðingar rýna í ís-
lensku lýðræðistilraunirnar, setja
í samhengi við þróunina annars
staðar í heiminum og greina þær út
frá fræðilegum kenningum.
Vantraust gagnvart kjörnum
fulltrúum
Jón segir ástæðuna fyrir hinni miklu
áherslu á lýðræði í heiminum í dag
vera margþætta og ólíka eftir lönd-
um, en engu að síður sé þar sam-
eiginlegur þráður. „Það er greinilegt
um allan heim að traust og áhugi á
stjórnmálum og kjörnum fulltrú-
um er að minnka. Sumir sjá það
sem krísu, en ég myndi frekar líta
á það sem tækifæri. Sumir óttast
alltaf upplausnina en spurningin er
hvort þetta veiti okkur ekki tækifæri
til að finna nýjar leiðir til að gera
hlutina,“ segir Jón. „Sálfræðilega af-
leiðingin af hruninu hér á Íslandi
var að í hrönnum taldi fólk skyndi-
lega að stjórnvöld hefðu á einhvern
hátt gerst sek um meiriháttar svik
gagnvart almenningi. Þá er annars
vegar farið í að leita að öðrum val-
möguleika við það sem áður var, en
líka farið að leita að nýjum aðferð-
um til að byggja upp traust.“
Hann bendir einnig á að von-
ir hafi vaknað með tæknilegum nýj-
ungum. „Við eigum orðið aðferðir til
að mæla viðhorf og veita fólki aðgang
að ákvörðunum á mjög einfaldan
hátt. Ný samskiptaform sem birtast
meðal annars með samfélagsmiðl-
um breyta miklu um hvernig hægt er
að tengja sig við og taka þátt.“
Aðkoma almennings sögð
bæta ákvarðanir
Þrátt fyrir að lýðræði sé ein skýlaus-
asta krafan hjá grasrótarsamtökum
og aðgerðasinnum í samtímanum
er þó ekki alltaf ljóst hvað fólk á við
með hugtakinu. Er lýðræði hugtak
sem við getum skilgreint svo auð-
veldlega? „Það er smá misskiln-
ingur að halda að hægt sé að skil-
greina hugtök stjórnmálanna og
gera merkingu þeirra ljósa og óum-
deilda. Öll umræða um lýðræði
hlýtur í og með að snúast um það
hvað lýðræði sé og hvað orðið þýði.
Að því leyti erum við aldrei með
endanlega skýra mynd af því hvað
lýðræði er og hvað ekki. Það er tek-
ist á um hverjar séu nauðsynlegar
forsendur þess að við getum sagt
að ákvarðanir séu lýðræðislegar
eða að kerfi sé lýðræðislegt.“
Og hvaða forsendur eru það sem
ólíkir hópar telja að séu nauðsyn-
legar til að ferli sé talið lýðræðislegt?
„Það sem tekst alltaf á í þeirri um-
ræðu er spurningin um hvort að
aðalatriði lýðræðisins sé raunveru-
leg aðkoma fólksins – og þá hvern-
ig sé staðið að henni – eða þá hvort
aðalatriðið sé að búið sé til kerfi þar
sem öllum er gert kleift að njóta
jafns aðgangs að og áhrifa á stofn-
anir, ferla og opinbera umræðu.
Þeir sem að hafa áhuga á beinu lýð-
ræði leggja meiri áherslu á þátttöku
almennings en hinir. Þeir hafa trú á
því að ef að það er rétt staðið að að-
komu almennings þá sé ekki bara
verið að veita fólki tækifæri til að
taka þátt heldur sé ferlið líklegra til
að leiða til góðra ákvarðana. Það er
á endanum kannski meginspurn-
ingin: er beint lýðræði líklegt til að
bæta ákvarðanir? Sú kenning að
lýðræðisleg ákvarðanaferli megi
hanna þannig að þau séu líkleg til
að skila okkur betri ákvörðunum en
hefðbundin lokuð stjórnsýsluferli
er meðal þess sem er efst á baugi í
fræðilegu umræðunni í dag. Þetta
er nefnt þekkingarfræðilegt eða
þekkingarlýðræði.“
Vísindaleg nálgun á skoðana-
myndun
Hvers lags aðferðir eru þetta sem
eiga að bæta ákvarðanirnar, get-
ur þú nefnt dæmi? „Já, undanfarin
20 eða 25 ár hefur einn þeirra sem
á ritgerð í bókinni, James S. Fishk-
in, prófessor við Stanford-háskóla
og forstöðumaður Miðstöðvar um
rökræðulýðræði, þróað aðferð sem
hann kallar rökræðukannanir. Þær
ganga út á að blanda saman að-
ferðum hefðbundinna skoðana-
kannana og rökræðufunda til þess
að gera miklu ítarlegar athuganir
á viðhorfum almennings og þeim
breytingum sem verða á viðhorfi
fólks við rökræður. Þetta er gert til
að komast að því hvað almenn-
ingi myndi finnast ef hann fengi
tækifæri til að hugsa mál til enda.
Auðvitað er þessi aðferðafræði
ekkert óumdeild, en grunnhug-
myndin er þessi: með því að hanna
vettvanginn rétt og halda vel utan
um hann og byggja á úrtaki sem
endurspeglar heildina á tölfræði-
lega marktækan hátt þá getum við
fengið vísindalega nálgun á skoð-
anamyndun. Það þýðir ekki að
við séum að láta svona samkund-
ur taka ákvarðanir, en þær geta
verið mjög mikilvægar fyrir stjórn-
völd til þess að kanna hug almenn-
ings og byggja stefnuákvarðanir
sínar á honum. Þetta hefur verið
nýtt víða um heim, til dæmis hef-
ur þetta verið nýtt töluvert í borg-
um og bæjar félögum í Kína, þetta
hefur verið gert á Evrópuvettvangi,
Danir gerðu þetta annars vegar í
tengslum við upptöku evrunnar
árið 2002 og hins vegar til að ræða
um Evrópu framtíðarinnar árið
2006. Ólíkum útgáfum af þessu
ferli hefur verið hrint í framkvæmd
í Bretlandi og nú síðast í Japan þar
sem rætt var um notkun kjarn-
orku.“
Mikill áhugi á stjórnarskránni
Það verkefni sem mest er fjallað
um í bókinni er tilraun Íslendinga
til að skrifa nýja stjórnarskrá, ferli
sem hófst með tæplega þúsund
n Jón Ólafsson ræðir lýðræðistilraunir á Íslandi eftir hrun n Erlendir fræðimenn áhugasamir um stjórnarskrána og þátttökufjárlög í Reykjavík
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
„Sumir óttast alltaf
upplausnina en
spurningin er hvort þetta
veiti okkur ekki tækifæri
til að finna nýjar leiðir til
að gera hlutina.
Helsta krafa samtímans Grasrótarsamtök og aðgerðasinnar víðs vegar um heim
krefjast aukins og beinna lýðræðis.
Jón Ólafsson Ritstýrir
bók um lýðræðistilraunir
eftirhrunsáranna.
MyNd SiGtryGGur Ari
„Plaggið sem
kemur út úr
vinnunni er svo
viðkvæmt, það er
svo auðvelt skjóta
það niður.