Dagblaðið Vísir - DV - 21.11.2014, Blaðsíða 45

Helgarblað 21.–24. nóvember 2014 Menning 45
Lýðræðistilraunirnar voru ekki til einskis
manna þjóðfundi árið 2010 sem
átti að leggja línurnar fyrir vinnu
25 manna stjórnlagaþings sem var
kosið sama ár. Eftir að kosningarn­
ar voru ógiltar af Hæstarétti vegna
galla í framkvæmdinni skipaði Al­
þingi sömu 25 einstaklinga í svo­
nefnt stjórnlagaráð sem svo vann
að frumvarpi um nýja stjórnarskrá
– en hægt var að fylgjast með vinnu
ráðsins og varpa fram tillögum á
samfélagsmiðlum. Að lokum var
haldin þjóðaratkvæðagreiðsla um
nokkur lykilatriði. En Alþingi hef­
ur ekki enn samþykkt frumvarp­
ið og fátt bendir til að það verði
að veruleika. Af hverju er áherslan
mest á þessa tilteknu tilraun?
„Staðreyndin er sú að stjórnar­
skráin hefur vakið langmesta
athygli í heiminum. Í fræðilegri
umræðu um stjórnarskrárgerð og
stjórnarskrárfræði er mikið horft á
íslenska dæmið. Þetta stangast ör­
lítið á við umræðuna hérna heima,
sem hefur hneigst til að vera ákaf­
lega neikvæð. Á því er annars vegar
sú skýring að ferlið var gloppótt að
mörgu leyti, hins vegar tel ég að
gríðarlega hörð andstaða margra
áberandi einstaklinga úr háskóla­
samfélaginu í lok árs 2012 og byrj­
un 2013 hafi haft mikil áhrif á með­
ferð þingsins. En þrátt fyrir allt fól
þessi tilraun í sér ýmsar nýjungar
sem að hafa ekki verið prófað­
ar áður neins staðar í heiminum.
Til að nefna dæmi, þá var ákveðið
snemma í ferlinu að hafa það opið
allan tímann, það er aldrei neinn
lokaður þáttur, það er alltaf uppi á
borðinu hvað stjórnlagaráðið er að
gera, um hvað er verið að fjalla, það
eru birt drög jafnóðum og allir geta
með einföldum hætti blandað sér
í þessa umræðu. Þetta hefur aldrei
verið gert áður. Vissulega voru þeir
sem að hönnuðu þetta ferli kannski
ekki búnir að kynna sér fræðin í
kringum þetta út í hörgul. Hugtak­
ið „crowdsourcing,“ sem þýtt hefur
verið sem lýðvistun, var til dæm­
is ekki notað af Íslendingum fram­
an af heldur kom þetta inn þegar
erlendir fræðimenn skilgreindu
ferlið á þennan hátt,“ útskýrir Jón
og bendir á að Helene Landemore,
lektor við Yale­háskóla, fjalli sér­
staklega um þennan þátt í bókinni.
Óþolinmæði og pólitískar
hindranir
En hverjar eru niðurstöðurnar úr
þessum rannsóknum, af hverju
tókst ekki að láta þessa nýstárlegu
tilraun hafa varanleg áhrif á ís­
lenskt stjórkerfi? Í innganginum
að Lýðræðistilraunum nefnir þú
að hindranirnar sem hafi staðið í
vegi fyrir stjórnarskrárferlinu hafi
annars vegar verið aðferðafræði­
legar og hins vegar pólitískar. Hvað
áttu við með því? „Ég held reyndar
að það sé viss einföldun benda
bara á eitthvað eitt eða tvennt sem
fór úrskeiðis. Ég tel samt að eftir
að stjórnlagaþingið er kosið og
fulltrúarnir fara að tala saman þá
kemur upp ákveðin togstreita milli
tveggja ólíkra sjónarmiða. Það er
annars vegar sú hugmynd að ráð­
ið eigi að vinna mjög þröngt og af­
markað verkefni, og hins vegar sú
hugmynd að þessir 25 fulltrúar beri
á herðum sér ábyrgðina á því að
vera höfundar stjórnarskrár fram­
tíðarinnar. Spurningin er hvort full­
trúarnir eru eins konar verktakar
eða hvort hlutverk þeirra er í eðli
sínu pólitískt,“ útskýrir Jón. „Gall­
inn á því hvernig málið er lagt upp
af hálfu þingsins er að þetta er skil­
ið eftir óskilgreint. Þannig verður
það hlutverk stjórnlagaráðs sjálfs
að skilgreina hvað það eigi eigin­
lega að gera.
Ég held að þetta hafi haft slæm­
ar afleiðingar á endanum. Alþingi
hefði þurft að skilgreina mun bet­
ur verkefni ráðsins: á það að skrifa
nýja stjórnarskrá, koma með tillög­
ur að uppbyggingu nýrrar stjórnar­
skrár, tillögu að ákveðnum grein­
um í nýrri stjórnarskrá eða á það
bara að endurskoða gömlu stjórn­
arskrána? Ráðið tekur ákvörðun
um að skrifa nýja stjórnarskrá. Þó
að það hafi verið hægt að skrifa
stjórnarskrá fyrir Bandaríkin á fjór­
um mánuðum árið 1787, þá myndi
ég segja að það sé rauninni útilok­
að – og tel að dæmin sanni það – að
25 manna hópur af þessu tagi geti
klárað slíkt verkefni í dag. Pólitískt
umhverfi okkar er allt allt öðruvísi
og miklu flóknara. Þetta er bara
miklu flóknara en menn höfðu gert
sér grein fyrir. Ef ráðið hefði haft
tvö eða fjögur ár hefði það verið
allt annað mál, en fjórir mánuðir,
það einfaldlega gengur ekki. Þetta
þýðir að plaggið sem kemur út úr
vinnunni er svo viðkvæmt, það er
svo auðvelt skjóta það niður, enda
var það skotið niður. Ég tel að þetta
hafi verið fyrirsjáanlegt. Þetta er
það sem ég á við þegar ég tala um
aðferðafræðilegan vanda.“
En hverjar eru þessar pólitísku
hindranir sem þú nefnir? „Ég held
að menn hafi ekki hugsað nægilega
vel út í hvert pólitískt ferli málsins
væri. Þar sem Alþingi verður að
staðfesta stjórnarskrána þá blas­
ir við að hver sá hópur sem vinnur
að málinu hlýtur að þurfa að starfa
í samráði við þingið. En stjórnlaga­
ráð kaus að draga algjör skil milli
sín og þingsins og stjórnarinnar.
Það lagði mikla áherslu á að halda
sjálfstæði sínu. Síðan töldu menn
að með samstöðu sinni gætu þeir
tryggt að þingið væri á einhvern
hátt siðferðilega skuldbundið til
þess að taka við stjórnarskránni.
Þótt það sé vissulega hægt að halda
því fram að einhver slík skuld­
binding hafi átt að vera til stað­
ar, þá hefur þingið völd til að gera
annað. Ferlið hafði ekki verið hugs­
að til enda og þess vegna verður
bara vandræðagangur þegar frum­
varpinu er skilað. Þjóðaratkvæða­
greiðslan haustið 2012 leysti engan
vanda vegna þess að spurningarnar
voru ekki nógu vel hannaðar og því
var erfitt að sjá nákvæmlega hvað
niðurstöður hennar þýddu.“
Tilraunirnar ekki til einskis
Enn í dag eru einhverjar raddir
sem krefjast þess að stjórnarskrár­
frumvarpið verði tekið upp að nýju.
Myndir þú telja að það væri farsæl­
ast að koma nýju stjórnarskránni
í gagnið um leið og færi gefst, eða
eigum við bara að læra af því sem
sem á undan er gengið og endur­
hugsa þessa vinnu?
„Ég held að það sé mjög ótrúlegt
eins og málin hafa þróast að það
sé hægt að taka frumvarpið eins
og það var fyrir tæplega tveimur
árum og fara að dusta af því rykið.
Ég held að það tækifæri sé farið, því
miður. En það er starfandi stjórnar­
skrárnefnd sem á að vera að hugsa
um þetta og ég held að það séu al­
veg færar leiðir ef menn eru tilbún­
ir að takast á við þetta af einlægni.
Ég held að það væri alveg hægt að
hugsa sér fyrirbæri eins og rök­
ræðukönnun til að fjalla um stjórn­
arskrárfrumvarpið. Það má alveg
hugsa sér að það sé lagt fyrir og fólk
taki afstöðu til grundvallarþátta
þess frumvarps. Þá erum við að
vísu ekki endilega að tala um að sá
texti verði stjórnarskrá, en ég held
að það sé að minnsta kosti ákveðin
leið til þess að leggja þetta frum­
varp til grundvallar og ég held að
það ætti að geta verið víðtæk sam­
staða um slíkt.“
Nú hefur þessi og raunar fleiri
lýðræðistilraunir eftirhrunsár­
anna siglt í strand og ljóst að þær
munu ekki hafa varanleg áhrif á ís­
lenskt stjórnkerfi. Þrátt fyrir gagn­
rýninn tón og að tilraun sé gerð til
að greina hvað fór úrskeiðis virð­
ast fræðimennirnir sem eiga grein­
ar í bókinni almennt vera jákvæð­
ir í garð tilraunanna.Voru þessi
fálmkenndu skref okkar þá ekki til
einskis?
„Alls ekki. Það er eitt lykilatriðið
í bókinni. Umræðan á Íslandi hef­
ur verið dálítið innhverf og nei­
kvæð, en það skiptir máli að átta
sig á alþjóðlegu samhengi þessar­
ar umræðu og nýta hana. Það sem
við erum að reyna er að koma
þessari alþjóðlegu umræðu um
málið yfir á íslensku, að koma hug­
tökunum og hugsuninni yfir á ís­
lensku. Markhópurinn fyrir þessa
bók er áhugasamur almenningur,
aðgerðasinnar og aðrir sem hafa
áhuga á málinu, en ekki síður fólk
sem er virkt í stjórnmálum hvort
sem það er í sínum sveitarfélögum
eða á landsvísu í stjórnmálaflokk­
um. Menn verða að átta sig á því að
beint lýðræði er ekki ógnun við full­
trúalýðræði, þarna höfum við verk­
færakistu sem fólk á að geta notfært
sér.“
Nauðsynlegt að hvetja fólk til
þátttöku
Nú er eins og sumar þessara lýð­
ræðistilrauna nánast staðfesti
gagnrýni efasemdamanna um
beint lýðræði, þátttakan var oft og
tíðum dræm. Getur kannski verið
að almennir borgarar nenni ein­
faldlega ekki að taka þátt í beinu
lýðræði? „Ég held að maður megi
ekki einblína á þátttökuna. Vissu­
lega er það dapurleg staðreynd ef
haldnar eru kosningar og enginn
kemur. Þó að við séum ekki með
neina formlega mælikvarða á það
hvenær kosningar eru lögmætar
og hvenær ekki, þá hefur fólk til­
hneigingu til að álíta að þær hafi
enga merkingu ef þátttakan er und­
ir 50 prósentum. En við getum séð
almenningssamráð á tvo vegu. Við
getum skilið það svo að pólitíkin
segi við almenning: „nú hafið þið
tækifæri til að koma að málum,
sýnið áhuga ykkar í verki.“ Ef fáir
taka þeirri áskorun þá nota menn
það auðvitað sem rök fyrir því að
gera hlutina einhvern veginn öðru­
vísi. Hins vegar getum við litið á
það þannig að aðkoma almennings
geti bætt ákvarðanir og gert þær
skynsamlegri. Þá flyst ábyrgðin á
því draga fólk inn yfir á stjórnsýsl­
una. Við vitum alveg að það þýð­
ir ekkert að segja fólki bara að það
megi koma, það þarf oft að dekstra
fólk og hvetja það og jafnvel að
veita því einhverja umbun, kannski
með því að borga því fyrir að koma.
Það er ekkert að því að nota slíkar
aðferðir til að laða fólk að verkefn­
um, að minnsta kosti ef við teljum
að aðkoma þess bæti ákvarðan­
ir, ekki bara að yfirvöld séu af góð­
mennsku sinni að gefa almenningi
kost á að vera með.“
Eins er oft fundið að því að
stjórnvöld gefi almenningi ekki
kost á að koma að nægilega mik­
ilvægum verkefnum. Þetta sést til
dæmis í gagnrýni á þátttökuver­
kefni Borgarinnar, Betri hverfi og
Betri Reykjavík. „Það fara svo sem
ekki háar upphæðir í Betri hverfi.
En við verðum að sjá það sem til­
raun sem miðar að því að þróa og
byggja upp ferli. Auðvitað vonast
maður til að allir læri af þessu og
stígi stærri skref næst. Það versta er
hins vegar ef fólk stoppar og þor­
ir ekki að gera hlutina, fyllist von­
leysi og þorir ekki að prófa nýjar
hugmyndir. Meirihlutinn í borginni
verður að vara sig á því að falla ekki
í þá gryfju að hugsa hlutina ein­
göngu út frá skammtímasjónar­
miðum þess sem hefur völdin í dag.
Það er ósköp skiljanlegt að borgar­
stjórinn spyrji sig þess hvers vegna
í ósköpunum hann ætti að leggja
áherslu á umdeild verkefni sem
gætu gert honum erfiðara fyrir að
hrinda núverandi stefnumálum
sínum í framkvæmd. En það er mik­
ilvægt að hugsa lengra og byggja
upp ferli sem bæta samráðsleið­
ir til frambúðar, til að hægt sé að
leysa flókin og umdeild mál. Það
má kannski nefna flugvallarmál­
ið sem dæmi um slíkt mál. Núna
er að koma skýrsla um flugvallar­
málið og það væri alveg tilvalið að
sú skýrsla færi í vel skipulagt al­
menningssamráð, rökræðukönnun
væri tilvalin sem aðferð til að velja
á milli kosta sem væntanlega verða
settir fram í skýrslunni.“ n
n Jón Ólafsson ræðir lýðræðistilraunir á Íslandi eftir hrun n Erlendir fræðimenn áhugasamir um stjórnarskrána og þátttökufjárlög í Reykjavík
„Það versta er
ef fólk stoppar
og þorir ekki að gera
hlutina, fyllist vonleysi
og þorir ekki að prófa
nýjar hugmyndir.
Skotin niður Jón Ólafsson segir fyrirsjáanlegt að stjórnarskrárfrumvarp sem unnið væri á
fjórum mánuðum yrði ekki nógu skothelt.
Þjóðfundurinn Tæplega 1.000 manna þjóðfundur markaði upphaf stjórnarskrárferlisins,
en skipulag hans er meðal annars gagnrýnt í Lýðræðistilraunum. MyNd SigTryggur Ari
Aðgengileg bók fyrir almenning
Tilgangurinn með Lýðræðistilraunum er
að gera fræðilega umræðu um lýðræði
aðgengilegar almenningi.