Morgunblaðið - Sunnudagur - 28.02.2016, Blaðsíða 14

V
atnaskil urðu á Norðurlöndum 22.
júlí 2011. Þá gerðust einhverjir
afdrifaríkustu atburðir í Noregi
frá því að síðari heimsstyrjöld
lauk. Þann dag lét Anders Be-
hring Breivik til skarar skríða. Fyrst sprengdi
hann öfluga sprengju í Ósló. Átta manns létu
lífið og eyðileggingin var gríðarleg. Síðan hélt
hann til Úteyjar þar sem ungliðahreyfing
norska Verkamannaflokksins, AUF, var með
fjöldasamkomu. Þar skaut hann 69 manns til
bana áður en sérsveitarmenn komu á vettvang
og hann gaf sig þeim á hönd. Alls voru fórn-
arlömbin 77 þennan myrka dag.
Åsne Seierstad hefur skrifað bók um
þessa atburði, sem nefnist Einn af okkur,
Saga af samfélagi, Anders Behring Breivik
og voðaverkin í Noregi. Seierstad, sem
væntanleg er hingað til lands í vikunni til að
ræða bókina á höfundakvöldi í Norræna hús-
inu, lýsir þar uppvexti Breiviks. Hann átti
erfiða barnæsku, faðir hans yfirgaf fjöl-
skylduna og móðir hans var í miklu ójafn-
vægi. Breivik gerir ítrekaðar tilraunir til að
passa inn í, en er alls staðar hafnað. Hann
gerist graffari, en hlýtur ekki náð fyrir aug-
um annarra graffara. Hann gerir tilraun til
að komast til metorða í Framfaraflokknum,
en er hafnað. Hann reynir að vingast við
öfgamenn í netheimum, en þeir virða hann
ekki viðlits.
Á endanum lokast hann af í eigin heimi.
Hann festist í heimi tölvuleikja og skrifar lang-
lokur um að frelsa þurfi Noreg undan oki
marxista og leysa innflytjendavandann. Til
verða hans eigin samtök, sem hann kennir við
musterisriddara og síðar segist hann vera yf-
irmaður andkommúnísku andspyrnuhreyfing-
arinnar í Noregi. Hann er eini liðsmaðurinn.
Að endingu fer hann af stað, leigir sér bæ á af-
viknum stað og byrjar að vígbúast og búa til
sprengju. Vinir frá fyrri tíð ná engu sambandi
við hann.
Seierstad lýsir árásum Breiviks af mikilli
nákvæmni. Átakanlegt er að lesa um öll þau
mistök, sem gerð voru meðan á árásinni stóð.
Þar rak hvert klúðrið annað, ábendingum var
ekki sinnt og yfirvöld fóru allt of seint af stað
út í Útey. Á leiðinni þangað var bátur lögreglu
næstum því sokkinn tvisvar.
Seierstad lýsir einnig réttarhöldunum
rækilega í bókinni. Saman við frásögnina
fléttar hún umfjöllun um nokkur af fórn-
arlömbunum og fjölskyldur þeirra. Með
þessari nálgun gæðir Seierstad fórn-
arlömbin holdi og blóði og tekur bókin stund-
um verulega á lesandann. Þótt bókin taki á
tilfinningarnar er stíll höfundar lág-
stemmdur og jarðbundinn. Atburðirnir sem
hún lýsir eru það hrikalegir að það þarf ekki
að færa í stílinn.
Aldrei skrifað um Noreg áður
„Það var nokkuð liðið frá atburðunum þegar
ég ákvað að skrifa þessa bók,“ segir Seierstad.
„Ég hef aldrei skrifað um Noreg, alltaf um
önnur lönd, allt frá Rússlandi til Afganistans
og Íraks. Þegar atburðirnir gerðust 22. júlí
2011 báðu nokkrir fréttamiðlar mig um að
skrifa, þar á meðal Newsweek. Ég skrifaði
mínar fréttir fyrir þá og hélt að þar með væri
mínum þætti lokið og hélt aftur til Líbíu þar
sem ég var að vinna efni.“
Þegar réttarhöldin hófust yfir Breivik fékk
Newsweek hana aftur til að skrifa.
„Ég ætlaði mér bara að skrifa eina grein
fyrir Newsweek um upphaf réttarhaldanna,
ekki fjalla um allar tíu vikurnar,“ segir hún.
„En þegar ég var byrjuð að fylgjast með gat
ég ekki annað en haldið áfram og gerði mér
grein fyrir að ég yrði að kafa dýpra ofan í þetta
mál. Ég fór líka að velta fyrir mér hvers vegna
ég þyrfti alltaf að fara þvert yfir heiminn til að
fjalla um harmleiki, átök og stríð annarra
þjóða þegar þetta gerðist í götunni heima – því
að hann bjó í raun og veru í götunni minni um
tíma.“
Í sömu götu, í sömu líkamsrækt
Seierstad segir ekki loku skotið fyrir að hún
hafi hitt Breivik.
„Hann bjó aðeins nokkrum húsum frá mér,“
segir hún. „Hann hefur líklega vitað hver ég
var – hann skrifar í bréfi sem hann sendi mér
að hann hafi verið aðdáandi frá 2003 og það var
árið sem hann flutti í götuna mína. Hann er
ekki áberandi maður, en við gætum hafa verið
á sama tíma úti í búð og hann var í sömu lík-
amsrækt og ég. Hann er örugglega einn af
okkur.“
Seierstad sat ekki við orðin tóm. Hún kafaði
ofan í málið frá öllum hliðum. Í bókinni rekur
hún ævi Breiviks frá barnæsku í smáatriðum,
ráðabruggið og undirbúninginn fyrir hryðju-
verkið, ódæðisverkið sjálft og síðan rétt-
arhöldin.
„Ég trúi á staðreyndir,“ segir hún. „Ef eitt-
hvað er skilið eftir í skugga eða myrkri, ef eitt-
hvað er óskýrt fer orðrómurinn af stað og sam-
særiskenningarnar. Þess vegna tel ég að við
þurfum að vita nákvæmlega hvað hann hugs-
aði, hvað hann gerði, hvernig hann stóð að
verki. Þannig að það liggi fyrir svar við spurn-
ingum á borð við hvort hann hafi verið einn eða
haft aðstoðarmenn, hvort hann hafi valið sér
fórnarlömb.“
Seierstad segir að mikilvægt sé að eyða
ranghugmyndum um ódæðisverk Breiviks. Til
dæmis hafi komið fram fullyrðingar um að
hann hafi aðeins skotið fallegustu stelpurnar.
„En það er ekki rétt, hann leitaði uppi
stærstu hópana eins og hann væri í tölvuleik,“
segir hún. „Hann valdi ekki úr eftir kyni eða
húðlit. Þarna var til dæmis íranskur strákur
ásamt öðrum innflytjanda, en þeir voru bara
tveir saman og Breivik sá stærri hóp og réðist
að honum. Ef hann hefði verið að fylgja stefnu-
skrá sinni hefði hann ráðist á dökku krakkana.
En hegðun hans var algerlega vélræn og það
átti eftir að verða tekið fyrir í réttarhöldunum
við mat á því hvort hann hefði verið heill á
geðsmunum.“
Í bókinni rekur Seierstad hvernig þeir sem
fyrst mátu Breivik komust að þeirri niður-
stöðu að hann væri ekki hæfur til að réttað
yrði yfir honum, en síðan voru aðrir fengnir til
að meta hann og komust að gagnstæðri nið-
urstöðu. Hún leggur ekki mat á niðurstöð-
urnar í bókinni, lætur lesandanum eftir að
meta rök greinendanna, en segir að það hafi
verið erfitt að gera það ekki á meðan hún
fylgdist með réttarhöldunum.
„Ég fylgdist með frá upphafi til enda og ég
held að dómurinn sé að öllu leyti réttur,“ segir
hún. „Ég er sammála dómurunum og niður-
staða þeirra var einróma. Tíminn hefur líka
leitt í ljós að þeir höfðu rétt fyrir sér. Í Noregi
er dregin rauð lína við sturlun. Ekki er hægt
að rétta yfir sturluðum manni, hann á að fá
meðferð, ekki refsingu. Hann hefði sennilega
verið læstur inni samt, en fengið meðferð. Nú
fær hann enga meðferð.“
Ekki sturlaður, en sneyddur
samkennd
Seierstad segir ekkert benda til sturlunar í til-
felli Breiviks.
„Fólk verður ekki fyrir sturlun í tvær
klukkustundir í lífi sínu eins og Breivik í Út-
ey,“ segir hún. „Hann hefur ekki orðið fyrir
sturlun áður svo vitað sé til og ekki eftir árás-
ina. Tekið hefði verið eftir því. Maður með
slíka greiningu sem fengi enga meðferð myndi
fá kast, sérstaklega miðað við þrýstinginn,
sem hann hefur verið undir. Hann hefur verið í
klefa sínum og hefur ekki fengið kast.“
Þótt Breivik hafi verið talinn nógu heill á
geðsmunum til að vera dæmdur er sláandi
hvað hann var gersneyddur samúð og sam-
kennd með fórnarlömbum sínum í Útey.
„Þarna er í raun komin ástæðan fyrir því að
mér fannst nauðsynlegt að fara svona ná-
kvæmlega ofan í barnæsku hans, skýrsluna
um hann og móður hans og samband þeirra,“
segir Seierstad. „Sannað er í sálfræði að fyrstu
18 mánuðir ævinnar ráða úrslitum um hæfnina
til að finna til samkenndar. Sá sem ekki finnur
til öryggis sem barn getur ekki þróað með sér
samkennd og ef það gerist ekki á unga aldri er
mun erfiðara að kalla það fram síðar. Fölsk
samkennd getur verið áunnin. Barn sér barn
gráta og segir aumingja þú, vantar þig plástur,
slíkt má læra, en sönn samkennd, að setja sig í
fótspor annarra, verður að mótast mjög
snemma. Ég held að það sé hin sorglega stað-
reynd, þetta smábarn gat engum tengst, fað-
irinn var út úr myndinni, móðirin sveiflaðist til,
góð og vond, ást og hatur. Hann verður ráðvillt
barn, hættir að leika sér, hættir að brosa og
hlæja. Það er augljóslega eitthvað alvarlegt
að.“
Seierstad lýsir því í bókinni þegar komið er
með barnið á sjúkrahús.
„Eftir fjórar vikur áttuðu menn sig á því að
ekkert var að honum, hann var hræddur við
móður sína,“ segir hún. „Þegar móðirin kemur
inn verður hann hræddur.“
Hannah Arendt kom fram með hugmyndina
um hversdagsleika illskunnar þegar hún sat
réttarhöldin yfir Adolf Eichmann í Jerúsalem
og skrifaði um þau. Hvaða hugsanir kveiktu
réttarhöldin yfir Breivik hjá Seierstad um
illskuna?
„Ég fór ekki jafn djúpt og Hannah Arendt,“
segir hún. „Við lítum á það sem illsku að hafa
drepið 77 manns. Hann lítur á það sem að gera
gott vegna þess að hann fórnar sér, hann gerir
Breivik er örugglega
einn af okkur
Norski rithöfundurinn Åsne Seierstad hefur vakið mikið umtal með nýjustu bók sinni,
Einn af okkur. Þar segir hún frá Anders Behring Breivik og voðaverkunum í Noregi eins og
segir í undirtitli. Seierstad segist leggja áherslu á að segja söguna alla, aðeins með því að
draga allt fram í dagsljósið verði komið í veg fyrir sögusagnir og samsæriskenningar.
’ Ég fór líka að velta fyrir mérhvers vegna ég þyrfti alltaf aðfara þvert yfir heiminn til aðfjalla um harmleiki, átök og stríð
annarra þjóða þegar þetta gerðist
í götunni heima – því að hann
bjó í raun og veru í götunni
minni um tíma.
Blaðamaður
Karl Blöndal
kbl@mbl.is
Ég ræddi við Seierstad um líf stríðsfréttaritara og bókina Bóksalinn í Kabúl
þegar hún kom til Íslands 2003. Þar fann ég hvað hún var staðráðin í að kynna
sér viðfangsefnið til hlítar og koma reynslu sinni til skila til lesenda. Nú ræddi
ég við hana aftur tæpum 13 árum síðar eftir útkomu hennar mesta verks til
þessa, Einn af okkur. Nú beinir hún athyglinni heim á við og fjallar um norskt
samfélag í sínu yfirgripsmesta og áhrifaríkasta verki til þessa.
VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28.2. 2016