Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.03.2016, Síða 4

Er lopapeysan íslensk? Lopinn
er af sauðkindinni og sauð-
kindin lifir af landinu
þannig að kannski er það
að klæðast lopapeys-
unni eins nærri því
og komist verður
að klæðast land-
inu. Hver veit?
Veit sauðkind-
in að hún er
íslensk?
Íslenskur ráðherra færði borg-arstjóra Chicago íslenska lopa-peysu að gjöf á dögunum. Eða
var hún ekki örugglega íslensk?
Framleidd í Kína en fyrir íslenskt
fyrirtæki, úr íslenskri ull og hönnuð
af starfsmönnum hins íslenska fyr-
irtækis.
Hvað er íslenskt? Sýnist í fyrstu
ekki ýkja flókin spurning. En, þegar
betur er að gáð, virðist ekki til
óyggjandi svar.
Bóndi – „Paysan“
„Íslensk hvernig þá? Hvað er það
sem er eða er ekki íslenskt við
hana?“ spyr Valdimar Tr. Hafstein,
dósent við þjóðfræðideild Háskóla
Íslands, á móti þegar peysuna ber á
góma. „Prjón er ekki íslenskt í sjálfu
sér. Það er miklu eldra en þjóðríkin
og eldri en allar hugmyndir um að
menning sé einhverrar þjóðar. Elstu
prjónaflíkurnar sem varðveist hafa
eru þúsund ára gamlir sokkar frá
Egyptalandi, en líklega er prjóna-
listin samt töluvert eldri,“ segir
Valdimar við Sunnudagsblað Morg-
unblaðsins.
Hann nefnir að oftast sé talið að
prjón sé upprunnið í Miðaust-
urlöndum en hafi borist til Evrópu
með múslimum á 13. öld. „Strax á
þeirri 14. er María mey samt búin að
tileinka sér þessa list múslima og
farin að prjóna á myndum,“ segir
Valdimar.
„Peysuflíkin sem slík er auðvitað
ekki íslensk heldur. Sjálfsagt jafn-
gömul prjónalistinni, því peysa þýðir
eiginlega bara prjónaflík fyrir efri
part líkamans, eða bolflík, þó peysur
séu nú orðið úr ýmsum efnum.“
Hann rifjar upp fræga sögn af því
hvernig íslenska orðið peysa hafi
orðið til, fyrir misskilning, þegar
franskir sjómenn komu til Íslands,
bentu á hérlenda bændur, peysu-
klædda, og sögðu: paysan – fram-
borið peisan! Á frönsku þýðir það
einfaldlega bóndi.
Hönnun lopapeysunnar mætti
kannski ætla að sé íslensk. „Eða
hvað?“ spyr Valdimar. „Hið mynstr-
aða hringskorna axlastykki sem ein-
kennir lopapeysuna er sótt til Bo-
huslän í Svíþjóð, en
prjónauppskriftir að Bohus-peysum
bárust hingað til lands milli 1940 og
1950. Á þeim áratug mótaðist lopa-
peysan í núverandi mynd, líkast til
fyrst í meðförum kvenna í Mosfells-
sveit – í grennd við vöggu ullariðn-
aðarins í Álafossi. Hönnunin er
stundum eignuð Auði Sveinsdóttur
Laxness sérstaklega, en bæði hún
og Halldór maður hennar fylgdust
vel með tískunni. En hvort sem Auð-
ur varð fyrst til eða var ein af fleir-
um sem prjónuðu peysur með þessu
lagi á þessum tíma þá er vandséð að
það sé hægt að kalla hönnunina ís-
lenska þegar hún kemur að uppi-
stöðunni til frá Svíþjóð með dönsku
blöðunum.“
Næsta spurning Valdimars er
þessi: Er það þá lopinn sem gerir
peysuna íslenska? „Peysur Auðar
Sveinsdóttur frá 5. áratugnum virð-
ast ekki hafa verið úr lopa heldur úr
innfluttu ullarbandi, en á haftaár-
unum eftir stríð var hins vegar
skortur á erlendu prjónagarni og
þess vegna aðlöguðu íslenskar konur
þessi munstur úr prjónauppskriftum
að lopanum. Hér hafði fólk í stórum
stíl hætt að spinna ullina upp úr
aldamótum þegar skortur varð á
ódýru vinnuafli til sveita vegna þétt-
býlismyndunar og þá var farið að
prjóna úr lopanum óspunnum.
Kannski er það þá lopaprjónið
sem gerir peysurnar íslenskar? Það
er þá þjóðlegt einkenni sem lýsir
mannfæð, skorti og harðbýli, en lýsir
líka frelsi alþýðufólks undan áþján
vistarbandsins sem hafði áður bann-
að því stofna heimili og að lifa af
fiskveiðum eða iðn og neytt það í
staðinn til að spinna ullina og vinna
önnur verk vinnuhjúa fyrir hús-
bændur sína.“
Lopinn kemur náttúrlega af sauð-
kindinni og sauðkindin lifir af land-
inu þannig að kannski er það að
klæðast lopapeysunni eins nærri því
og komist verður að klæðast land-
inu, segir Valdimar. „Eða hvað? Veit
sauðkindin að hún er íslensk?
Skiptir þjóðernið hana máli?“
Valdimar Tr. Hafstein er kominn
á flug og spyr enn.
„Er lopapeysan þá:
a) prjónalist og flík frá múslimum
í Miðausturlöndum?
b) sænsk prjónauppskrift með
hringskornu axlamynstri frá Bohus-
län?
c) flík úr þræði sem ekki er spunn-
inn sökum skorts á ódýru vinnuafli
til sveita?
d) íslensk sauðkind í peysuformi?
e) allt ofangreint?
Eða er peysan íslensk af því að Ís-
lendingar prjóna hana? Er það vega-
bréf prjónakonunnar (eða mannsins)
sem gefur peysunni þjóðerni?“
Er fiskurinn Íslendingur?
Starfsumhverfi breytist víða. „Hér
voru fyrir fáeinum áratugum prjóna-
stofur út um allt land og heilmikil
framleiðsla á prjónavörum. En nú er
svo komið að iðnaðarstörf á borð við
þau sem þar voru unnin hafa að
miklu leyti flust úr landi, þangað
sem launin eru lægri, stéttarfélögin
veikari og starfsöryggið minna. Þau
störf sem ekki hafa flust úr landi, til
dæmis í fiskvinnslu, eru gjarnan
unnin af útlendingum. Er fiskurinn
þá ekki íslenskur ef útlendingar hafa
verkað hann? Eða vissi fiskurinn
kannski aldrei að hann væri Íslend-
ingur?“
Svarið við spurningunni veltur
sem sagt á því, segir Valdimar Tr.
Hafstein, hvernig við skilgreinum
þjóðerni hluta og hönnunar sem eru í
mörgum tilfellum miklu eldri heldur
en þjóðirnar. „Hefði spurningin ekki
snúist um lopapeysuna heldur um
Djáknann á Myrká, glímuna, fánann,
17. júní, torfbæina, sviðakjammann,
þjóðbúninginn, Fjallkonuna eða önn-
ur þjóðernistákn þá yrði svarið lík-
lega ekki mjög frábrugðið. Í sjálfu
sér er ekki margt sem á uppruna á
Íslandi og á sér ekki hliðstæður eða
fyrirmyndir annars staðar. Á 19. öld
tóku aftur á móti margir mennta-
menn og stjórnmálamenn í Evrópu
til óspilltra málanna að „þjóðvæða“
hin ýmsu menningarfyrirbrigði sem
fram að því hvorki þekktu né virtu
landamæri: Sögur, tónlist, fatnað,
húsagerð, mynstur, íþróttir og mat-
arhætti sem vissu ekki fram að því,
frekar en sauðkindin, hverrar þjóðar
þau væru. Þá mótaðist þessi hug-
mynd um íslenska menningu; og um
sænska menningu, ítalska menningu,
og svo framvegis, sem við höfum
flest alist upp með frá blautu barns-
beini og lært að umgangast eins og
sjálfsagðan hlut.“
Ég myndi aldrei ...
„Sem betur fer er fólk í sívaxandi
mæli farið að nálgast slíkar hug-
myndir með gagnrýnu hugarfari.
Það þarf nefnilega ekki nema rétt að
kroppa undir slétt yfirborð þjóðern-
isskýringanna til að finna miklu
flóknari og áhugaverðari sögu sem
hefur sáralítið með landamæri, þjóð-
ir og ríki að gera.
En svo verður maður auðvitað að
hafa einhver viðmið um hvernig
peysum maður gengur í, að ég tala
nú ekki um gefur öðrum. Mamma
prjónar allar mínar lopapeysur og
prjónar þær úr mjúkri norskri ull.
Við mamma leggjum greinilega lítið
upp úr þjóðerni sauðkindarinnar.
Aftur á móti myndi ég aldrei ganga í
lopapeysu sem væri prjónuð í Kína,
sama hvar framleiðslufyrirtækið er
skráð. Þaðan af síður gefa borg-
arstjóranum í Chicago hana!“
Þeim sem vilja fræðast meira um
lopapeysuna, uppruna hennar á 20. öld
og upprisu á 21. öld, má benda á BA
ritgerð Soffíu Valdimarsdóttur þjóð-
fræðings, sem hefur rannsakað efnið, og
þáttinn Ull er gull sem byggir á ritgerð
Soffíu frá 2010.
http://skemman.is/item/view/1946/4613
http://imyndir.is/portfolio/ull-er-gull/
Hvað er
íslenskt?
Morgunblaðið/Skapti
4 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27.3. 2016
’
Meirihluti viðskiptavina eru erlendir ferðamenn sem leggja mik-
ið upp úr því að varan sem þeir kaupa sé framleidd á Íslandi. Það
má líka treysta því að handprjónaðar vörur sem fást hjá Handprjóna-
sambandinu eru prjónaðar á Íslandi og eru úr ull af íslenskum kind-
um, íslenskara verður það varla.
Af heimasíðu Handprjónasambands Íslands
INNLENT
SKAPTI HALLGRÍMSSON
skapti@mbl.is
Spurt er: Er fiskur ekki íslenskur ef útlendingar verka
hann? Vissi fiskurinn e.t.v. aldrei að hann væri Íslendingur?
Þetta litla, fallega, alíslenska lamb lagði ef til vill til ull í fal-
lega peysu, prjónaða hér heima. Eða í Kína. Hver veit?