Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.03.2016, Blaðsíða 40

40 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27.3. 2016
LESBÓK
Í
yfirstandandi umræðu um
hælisleitendur á Íslandi, ára-
langa bið þeirra eftir úrlausn-
um og brottflutninga í skjóli
nætur verður manni ósjálf-
rátt hugsað til framlags annarra
hælisleitenda, gyðinga og pólitískra
andófsmanna, til menningarlífsins á
Íslandi á fjórða og fimmta tug síð-
ustu aldar. Tónlistarmenn af þýsk-
um og austurrískum gyðingaættum,
hingað komnir fyrir tilstilli áhrifa-
manna í íslensku tónlistarlífi, lögðu
grunninn að tónlistarmenningu
landsmanna, kenndu þeim tónlist-
arsögu, að leika á hljóðfæri og í
hljómsveitum og semja tónlist. Auk
þess stuðluðu þeir að framhalds-
menntun og frama íslensks tónlist-
arfólks erlendis. Því eru nöfn á borð
við Róbert Abraham, Edelstein-
feðga, Urbansitsch og Mixa nú
órjúfanlegur hluti íslenskrar tónlist-
arsögu. Íslensk myndlist á aðkomu-
fólki, gyðingum sem öðrum, einnig
drjúga skuld að gjalda. Framsýnn
hugsjónamaður, Lúðvíg Guðmunds-
son, bjargaði úr nauð þýskum list-
frömuði og skólamanni, Kurt Zier,
og fékk hann til að stofnsetja fyrsta
faglega listaskóla landsmanna,
Myndlista- og handíðaskólann. Zier
gerði gott betur, því hann kynnti Ís-
lendingum brúðuleikhúsið fyrstur
manna, seinna ritaði hann list-
gagnrýni í háum gæðaflokki fyrir
Vísi.
Undarlega hljótt hefur hins vegar
verið um nafn annars þýskumælandi
myndlistarmanns, Wilhelm Ernst
Beckmanns, sem flúði til Íslands
undan nasistum árið 1935, settist að
í Kópavogi og vann við útskurð,
grafíska hönnun og skúlptúrgerð
allt til æviloka árið 1965. Íslenskir
ættingjar hans og vinir, svo og
Hrafn Andrés Harðarson, fyrrver-
andi bæjarbókavörður í Kópavogi,
hafa þó unnið ötullega að því að
halda minningu Beckmanns á lofti
með heimildasöfnun, gerð vefsíðu og
sýningum. Ýmislegt efni sem þeir
hafa dregið saman gefur fullt tilefni
til að taka feril hans til gaumgæfi-
legri skoðunar en gert hefur verið til
þessa. Til þess gefst tækifæri akk-
úrat nú, þar sem nokkur pólitísk
plaköt Beckmanns hanga uppi í efri
sal Iðnós, þar sem þau eru hluti af
100 ára afmælishátíð Alþýðuflokks-
ins.
Jafnaðarmaður flýr land
Sem er við hæfi, því það var framar
öðru fyrir stuðning við þýska jafn-
aðarmannaflokkinn sem Beckmann
þurfti að flýja heimaland sitt.
Flokksskírteini hans varð honum
síðan til bjargar þegar til Íslands
kom. Íslenskir kratar, með Stefán
Jóhann Stefánsson í fararbroddi,
tóku hann undir sinn verndarvæng,
útveguðu honum samastað og at-
vinnu. Allar götur síðan þóttist
Beckmann eiga íslenskum flokks-
bræðrum sínum skuld að gjalda,
vann fyrir þá margháttað auglýs-
ingaefni og plaköt í kringum kosn-
ingar, auk þess sem hann tók upp
hjá sjálfum sér að gera mynd af Jóni
Baldvinssyni, forystumanni í Al-
þýðuflokknum, og gefa Alþingi. Þar
hangir hún uppi, ásamt öðrum port-
rettmyndum íslenskra listamanna af
stjórnmálamönnum.
Hins vegar kann að vera að af-
dráttarlausar skoðanir Beckmanns
og fylgispekt við jafnaðarmenn hafi
átt sinn hlut í að skáka honum til
hliðar í íslensku menningarlífi sem
pólitískum æsingamanni. Æviágrip
það sem Hrafn Andrés Harðarson
hefur sett saman fyrir Ársrit Hér-
aðsskjalasafns Kópavogs (2008) leið-
ir einmitt í ljós að allslaus „flótta-
maðurinn“ taldi sig hreint ekki þurfa
að fara með veggjum þótt hann væri
upp á náð og miskunn Íslendinga
kominn. Fram kemur í bók Þórs
Whitehead Stríð fyrir ströndum
(1985) að þegar hinn illræmdi ræð-
ismaður Þjóðverja á Íslandi, Werner
Gerlach, reyndi að gera Beckmann
lífið leitt, lét sá fyrrnefndi hart mæta
hörðu, og „reyndi að gera ræðis-
mannsfjölskyldunni allt það til
óþurftar sem hann gat“ (bls 284). Í
bók sinni opnar Þór m.a.s. fyrir þann
möguleika að Beckmann hafi eggjað
fjóra sjómenn á þýsku skipi, Eriku
að nafni, til uppreisnar gegn yfirboð-
urum sínum og hælisumsóknar á Ís-
landi haustið 1939. Beckmann, sem
lýst er sem dagfarsprúðum öðlingi
en hatrömmum andstæðingi nasista,
vílaði heldur ekki fyrir sér að minna
sjálfan lögreglustjórann í Reykjavík,
væntanlega Agnar Kofoed-Hansen,
á það að fyrir stríð hefði hann
„marserað um í nasistabúningi“.
„...ekki góður teiknari og
alls ekki listamaður“
Í ofanálag verður ekki séð að Beck-
mann hafi reynt að rækta tengsl við
kollega sína, íslenska myndlist-
armenn og listræna handverks-
menn, ekki einu sinni nágranna sína
í Kópavogi. Að sönnu vann hann á
útskurðarverkstæði Ríkarðs Jóns-
sonar í tæpan áratug, en heimildir
gefa ekki til kynna að utan þess hafi
nokkur samgangur verið milli þess-
ara tveggja listamanna, enda tals-
verður aldursmunur á þeim. Kunn-
ingjar hans voru öðrum fremur
iðnaðarmenn tengdir húsgagnaiðn-
aðinum og nokkrir tónlistarmenn.
Samskipti hans við annað fólk áttu
sér gjarnan stað „öls við teit“, sem
kom því orði á Beckmann að hann
væri óreglumaður. Skeytingarleysi
eftirkomenda um lífsstarf og afdrif
þessa þýska aðkomumanns má því
að hluta skrifa á hann sjálfan.
En aðeins að hluta. Það er erfitt
að ráða í það hvað Birni Th. Björns-
syni gengur til, þegar hann lýsir því
yfir við ævisöguritara Beckmanns að
hann hafi verið „mjög mistækur,
ekki góður teiknari og alls ekki lista-
maður...(en) góður iðnaðarmaður“.
Hefði Björn þó átt að finna til sam-
kenndar með þessum pólitískt með-
vitaða og ölkæra landa sínum (móðir
Björns var þýsk). Því er alls ekki að
leyna að Beckmann voru mislagðar
hendur, t.d. eru olíumálverk hans yf-
irleitt þyrrkingsleg og óaðlaðandi.
En þær fáu teikningar sem fundist
hafa eftir hann eru prýðisgóðar; af
einni þeirra, sem sýnir íslenskan
kött, hefði sjálfur Dürer verið full-
sæmdur.
Björn virðist hafa verið með í
höndunum ljósmyndir af mynd-
verkum Beck-
manns, því hann
hefur á orði að
gaman „væri
að sjá frum-
myndirnar“.
Einhverjar
þeirra hefðu þó
átt að koma honum
kunnuglega fyrir sjón-
ir, þar sem þær fyrirfinn-
ast í a.m.k ellefu íslenskum kirkjum
víða um land, þ. á m. í kirkjum sem
hýsa myndir sem koma fyrir í
tveggja binda listasögu hans. Ekki
var Björn heldur haldinn fordómum
gagnvart nútímalegri kirkjulist, því í
öðru bindi listasögu sinnar fjallar
hann ítarlega um íslenskar kirkju-
skreytingar sænskættaðrar lista-
konu, Gretu Björnsson. Það kemur
fram í æviágripi Hrafns Andrésar að
„stóridómur“ Björns varð beinlínis
til þess að Lesbók Morgunblaðsins,
helsti vettvangur fyrir kynningar á
myndlist á sjöunda og áttunda ára-
tugnum, hafnaði því að birta úttekt á
verkum Beckmanns. Liggur beinast
við að ætla að þekking Björns á
verkum Beckmanns hafi einskorðast
við útskurð hans á húsgögnum,
tækifærisgjöfum og minjagripum;
sem sagt við „heilbert handverkið“.
Tréskurður og kirkjulist
Raunar gefur þessi hluti ævistarfs
Beckmanns tilefni til endurskoðunar
á útskurði vinnuveitanda hans, Rík-
arðs Jónssonar. Í æviágripi Beck-
manns hefur Hrafn Andrés fyrir
satt að á þeim tíma (1937-1946) sem
Beckmann
gerði mikið
af því að
skera út
skálar,
spjöld á
gestabæk-
ur og slíka
gripi – oft með
höfðaletri – sem
voru vinsælir til gjafa.
Listamaður finnur sér föðurland
Þýskumælandi mynd-
listarmaður, Wilhelm
Ernst Beckmann, flúði
til Íslands árið 1935 og
starfaði hér til dauða-
dags árið 1965. Hann
vann við útskurð, graf-
íska hönnun og skúlp-
túrgerð og víða má sjá
fagmannleg og fögur
verk hans, á stofnunum
jafnt og heimilum.
Aðalsteinn Ingólfsson
adalart@mmedia.is
Útskurðarverk Beckmanns bera flest
upphafsstafi hans, W.B.
„Að skera út altaristöflur, skírnar-
fonta, minningartöflur, ljósasúlur og
stikur fyrir kirkjur var Wilhelm Ernst
Beckmann því ekki einskært neyðar-
brauð, heldur hluti af langri hefð í
þýskum tréskúlptúr,“ segir höfundur
um verk Wilhelms Ernst Beckmanns
sem sker hér út altaristöflu.