Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.03.2016, Blaðsíða 34

34 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 27.3. 2016
F
rá unga aldri vitum við um tiltekna
þætti tilverunnar sem rata lóðbeint í
neikvæða dálkinn. Því lýsa orð eins
og öfund, heift, svik, einelti, kyn-
þáttahatur, frekja, ólund, græðgi,
heimska, undirferli, leti, mont og tug-
ir annarra um eiginleika og atferli. Orð sem margir
hafa á hraðbergi um þessar mundir.
Hvers konar samfélag
Eftir að „samfélagsmiðlar“ færðust í aukana ber
þar sífellt meira á fólki sem vílar ekki fyrir sér að
klína á náungann þvílíkum orðum og öðrum sýnu
verri sem eins konar einkunn, og það af litlu eða
engu tilefni. Látið er liggja í lofti, að einkunnina
gefi sá sem hafi siðferðisþrek til enda ekki haldinn
aumum annmörkum fordæmdra. Fullyrðingar um
fordóma þess sem er hrakyrtur eru lausar á tungu.
Í tíma og ótíma eru skoðanir sagðar fordómar
hreinir og virðist óþarft að styðja dóminn rökum.
Heilu málaflokkarnir sem hátt ber í umræðu eru
hafnir yfir umræðu, því allt sem þá snertir er sagt
fordómar. Slíkir dómar koma ekki síst frá þeim sem
kynnt hafa persónu sína með því að geta þess að
hún sé „rík af réttlætiskennd“. Það virðist þó helst
lýsa sér þannig í raun að viðkomandi sé fylgispak-
ari við pólitískan rétttrúnað en aðrir dauðlegir
menn.
Það er þetta með fordómana
Enginn sanngjarn maður getur borið það af sér
með öruggri vissu að hafa aldrei orðið á að láta í
ljós skoðun sem kynni að hafa verið byggð á for-
dómum. Og þá í réttri merkingu orðsins. Orðið ber
ágætlega með sér hvað það merkir. Aðeins heilagir
menn komast hjá því í lífinu að fjalla um mál sem
þeir hafa ekki áður kynnt sér vel og jafnvel út í
hörgul. En í nútímalegri umræðu er fordómastimp-
illinn oftast brúkaður um þann sem hefur aðra
skoðun en stimplarinn á álitaefni, sem er hluti af
rétttrúnaðinum. Ásökunin um fordóma segir sjaldn-
ast nokkuð til um það hvor deilenda hafi kynnt sér
málið efnislega betur. Margt bendir raunar oft til
að sleggjudómarinn sé sá sem grynnra hefur kafað.
Þessi árátta hefur farið versnandi eftir því sem
„samfélagsmiðlar“ verða rúmfrekari í tilverunni.
Það er miður. Því að það er fagnaðarefni að allur
þorri fólks hafi á fáeinum áratugum fengið svo að-
gengilegar boðleiðir fyrir sjónarmið sín og rök. Þeir
eru ekki lengur háðir hefðbundnum fjölmiðlum, sem
eru þó vissulega opnari almenningi en gerist og
gengur. En kannski er óþarft að hafa áhyggjur af
þessu. Vera má að þróunin lúti sömu lögmálum og
kýrnar sem sleppt er út úr fjósi að vori. Menn séu
að fagna víðfeðmu frelsi og sletti ærlega úr klauf-
unum í kæti sinni. En muni, eins og kýrnar, jafna
sig fljótt og fara í virðulegt far samkvæmt við-
urkenndum kúasiðum eftir það til næsta vors.
Kannski þarf ekki nema fáeina áratugi af eilífðinni
til að sía mesta sóðaskapinn úr umræðunni.
Er ótti stundum eðlilegur?
Það er æði þung ásökun þegar fullyrt er án hald-
bærra dæma að aðrir ýti undir ótta og sundurlyndi
með sjónarmiðum sínum. Sést hafa óvænt dæmi um
það.
En hitt er annað mál, að á öllum tímum hafa
menn mátt sitja undir slíku tali, allt þar til ljós sög-
unnar hefur ýtt því út. Dæmin eru raunar mörg,
sum smá, önnur veigameiri. Undir fyrra fallið
mættu þeir örfáu falla, sem reyndu að vekja athygli
á því hvert stefndi með agalausri og varasamri
framgöngu íslensku bankanna síðustu nokkur árin
fyrir hrun. Þeir máttu sumir þá sitja undir vel-
skipulögðum árásum fjársterkustu einstaklinga
landsins. Og hinu er ekki að neita að langflestir litu
í gleði sinni á allt slíkt aðvörunarhjal sem leiðigjörn
veisluspjöll. Verið væri að ýta undir sundurlyndi og
ótta.
Nú liggja hins vegar fyrir ítarlegir dómar með
upplýsandi málsskjölum og enginn getur velkst í
vafa lengur um réttmæti aðvörunarorða og betra
hefði verið ef ríkara tillit hefði verið tekið til þeirra.
Breska dæmið
Stanley Baldwin, sem hætti sem forsætisráðherra
Breta 1937, lagði grunn að friðþægingarstefnu
Chamberlains. Chamberlain varð söguleg táknmynd
andvaraleysis, enda ótrúlega lengi sannfærður um
að Bretar væru í raun að tryggja heimsfriðinn með
undanlátssemi sinni.
Nú telja landar hans Winston Churchill mesta
Breta allra tíma. En á fjórða áratug síðustu aldar
var afstaðan önnur. Var þá nánast sama hvert litið
var. Þingmenn gengu úr sal þegar hann flutti
aðvörunarræður um uppgang Þýskalands Hitlers.
Sumir þeirra fáu sem eftir sátu gerðu það einvörð-
ungu til að geta púað.
Ábendingar Churchills um veika hernaðarlega
stöðu Breta voru bannfærðar sem „stríðsæsinga-
áróður“. Var lítill skoðanamunur á milli flokks-
bræðra og andstæðinga. Allir „vitibornir stjórn-
málamenn“ voru í harðri keppni um
friðardúfutitilinn.
Þingmenn eru ekki alltaf í flútti við fólkið í sínu
landi. En í þessu tilviki voru þeir það í Bretlandi.
Almennt var litið á Churchill sem „stríðsæsinga-
mann“ og jafnvel hættulegan heimsfriðnum.
Og um hann mátti réttilega segja að hann hafi
svo sannarlega alið á ótta og ýtt undir sundurlyndi
eins og hann frekast mátti. Churchill taldi Breta
fljóta sofandi að feigðarósi. Í þeirri stöðu væri það
beinlínis ámælisverður dómgreindarskortur að
finna ekki til ógnar og ótta. Skoðanakannanir voru
lítt þroskaðar á þessum árum, en að svo miklu leyti
sem hægt er að horfa til þeirra og annarra sam-
tímaheimilda er hafið yfir vafa að þjóðin taldi leið-
toga sína á réttri leið. Enginn breskur forsætisráð-
herra hafði verið jafnvinsæll og Chamberlain var,
þegar hann kom heim með samninginn frá Münc-
hen, veifaði honum og fullyrti að tekist hefði að
tryggja „frið um okkar daga“.
Af hverju?
Er með þessari athugasemd verið að gera lítið úr
dómgreind bresks almennings? Það væri ósann-
Sporin hræða, en
þau mega aldrei
hræða sporhundana
’
En það er þó ekki allt ólíkt, þótt ýkjurnar
séu ekki marktækar. Í aðdraganda
heimsstyrjaldarinnar síðari var reynt með
öllum ráðum að þagga niður í þeirri rödd,
sem lýsti áhyggjum og sagði að óhjákvæmi-
legt væri að bregðast við áður en vandinn
yrði óviðráðanlegur.
Reykjavíkurbréf25.03.16