Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 24

Náttúrufræðingurinn
24
Hlutfallið milli reiknaðs
meðalþvermáls frjókorna ilm bjarkar
og fjalldrapa var 1,20 í Þistilfirði
(Ytra-Áland), 1,19 í Grímsnesi
(Eyvík) og 1,13 í Eyjafirði (Hella).
Eyjafjarðarsýnin voru að þessu leyti
marktækt frábrugðin sýnunum
frá hinum stöðunum, en líklega
stafar það af geymsluaðferðinni
(sjá aðferðakafla). Engin marktæk
fylgni var milli aldurs frjókornanna
og hlutfallslegrar stærðar ilmbjarkar
og fjalldrapafrjókorna. Í Þistilfirði
var r=0,00 og P=0,98; í Grímsnesi
r=0,40 og P=0,11 og í Eyjafirði var
r=0,10 og P=0,64. Því er ekki að sjá
að erfða blöndun hafi haft áhrif á
frjó korna stærð foreldrategunda.
Umræða
Greining og mælingar á birki-
frjókornum úr mó á þremur stöðum
á Íslandi sýndu að fjalldrapi og
ilmbjörk hafa blandast á nútíma.
Blöndunin hefur ekki verið samfelld
og jöfn heldur hafa blöndunarhrinur
fylgt framgangi ilmbjarkar, en við
hlýnandi loftslag breiðist skógur
jafnan út.18
Um síðustu aldamót komu fram
hugmyndir um að stærð birki-
frjókorna á Íslandi hefði breyst
vegna erfðablöndunar.5 Lengi hefur
verið þekkt að efni sem notuð
eru við einangrun og geymslu
frjókornasýna hafa áhrif á stærð
þeirra.19 Mælingar á sýnum okkar
benda til þess að frjókornastærð geti
einnig tengst aðstæðum í jarðvegi
og því voru hlutföll ilmbjarkar og
fjalldrapafrjókorna ekki metin frá
föstum stærðum heldur reiknuð
(sjá aðferðakafla). Ef stærð frjókorna
annarrar tegundarinnar hefði breyst
í hlutfalli við hina tegundina ættum
við að sjá fylgni milli hlutfallsins og
tíma. Við fundum ekki slíka fylgni
og því benda niðurstöður okkar
ekki til þess að erfðablöndun hafi
haft áhrif á frjókornastærð.
Ilmbjörk þarf nokkuð hlý sumur
og er algengt í Norður-Evrópu
að miða við um 10°C meðalhita
í júlímánuði til að birkiskógur
þrífist.18 Fjalldrapi þrífst við talsvert
lægri sumarhita eða um 6°C20 og
því má gera ráð fyrir að í hlýnandi
loftslagi breiðist ilmbjörk inn yfir
svæði sem fjalldrapi hafði áður
numið. Við þær aðstæður berast
frjó á milli tegundanna, og mikið af
kvenblómum fjalldrapans frjóvgast
af frjókornum ilmbjarkarinnar.
Það getur orðið til þess að margir
blendingar vaxi upp af fræinu
sem fjalldrapinn fellir.21 Þegar
kemur að því að blendingarnir
blómstri verður aðeins lítill
hluti eggfrumna og frjókorna
lífvænleg, en þau geta frjóvgast af
ilmbjarkar- eða fjalldrapablómum,
eða frjóvgað þau innbyrðis. Flest
frjókorn blendinganna eru ófrjó
og sum sýnilega afbrigðileg í útliti.
Ef veðrátta kólnar aftur gisnar
birkiskógurinn þegar ilmbjarkirnar
eldast og hrörna en fjalldrapinn
nær aftur yfirhöndinni. Ekki
sjást merki um að blendingum
fjölgi þegar ilmbjörk hopar. Þess
vegna má búast við því að með
hlýnandi loftslagi eins og var í
Norður-Evrópu í ísaldarlokin færist
virkustu blendingasvæðin (e. hybrid
zones) frá suðri til norðurs og frá
láglendi og upp hlíðar. Þess má geta
að rannsóknir á skógarmörkum
á Íslandi sýna að þau liggja þar
sem meðalhitastig júlímánaðar
er 8–9°C.22 Því er hugsanlegt
að erfðablöndun við fjalldrapa
hafi haft áhrif á kröfur íslensku
ilmbjarkarinnar til veðurfars. Um
þetta er þó erfitt að fullyrða því
að skilgreiningar á skógarmörkum
eru breytilegar milli rannsókna og
fleiri umhverfisþættir en júlíhiti
geta haft áhrif á það hvar mörkin
liggja. Auk þessa verða trén þeim
mun lágvaxnari og líkari runnum
því lægri sem sumarhitinn er,18,22
en það getur bæði stafað af
beinum áhrifum veðurfars á vöxt
og af náttúruvali fyrir ákveðnum
erfðaeiginleikum.
Elstu birkifrjókorn frá nútíma
á Íslandi eru frá fjalldrapa sem
farinn var að breiðast út löngu
áður en ilmbjörk nam hér land fyrir
um 9.500 árum.15,23,24 Við getum í
sjálfu sér ekkert fullyrt um fyrstu
birkiplönturnar sem uxu upp á
Íslandi á nútíma, hvort þær voru af
hreinum stofni ilmbjarka sunnan úr
Evrópu eða sprottnar af fræjum frá
stofnum sem gengið höfðu gegnum
sams konar tegundablöndun og
síðar varð hérlendis (6. mynd), en
hið síðar nefnda verður að teljast
líklegra.
Þegar síðasta jökulskeið náði
hámarki fyrir um 20 þúsund árum
huldi íshella alla norðanverða
Evrópu og lá yfir hluta þeirra svæða
þar sem nú eru Írland, England,
Þýskaland, Pólland, Hvíta-Rússland
6. mynd. Birkiplanta með blönduð útlitseinkenni ilmbjarkar og fjalldrapa. – A birch with
intermediate morphology between downy birch and dwarf birch. Ljósm./Photo: Lilja
Karlsdóttir.