Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 64

Náttúrufræðingurinn
64
Í inngangi bókarinnar Flóru
Íslands eftir Stefán Stefánsson
skólameistara á Akureyri, sem út
kom í Kaupmannahöfn 1901, er kafli
sem heitir „Skipulag plönturíkisins“
og hefst svo:
Til þess að hægra sje að fá glöggt
yfirlit um allan hinn ótölulega
aragrúa af plöntum, sem til eru í
náttúrunni, og nefnist plönturíki
einu nafni, hefur þeim verið skipað
í stærri og minni deildir og flokka,
eptir útliti þeirra, byggingu og öllu
lífseðli. Allir einstaklingar, sem í
öllum aðalatriðum eru gagnlíkir hver
öðrum, teljast til sömu tegundar
(species). Líkum tegundum er skipað
saman í kyn (genus), kynjunum
í ættir (familia), ættunum í hópa
(ordo), hópunum í flokka (classis)
og flokkunum í fylkingar (series).
Þessum aðalskipulagsdeildum má
svo aptur skipta í fleiri eða færri
deildir. (Bls. XXI–XXII).
Sama orðafar notar Stefán í
kennslubók sinni Plöntunum frá
1913. Í 2. útgáfu Flóru Íslands
árið 1924 hafði hann breytt hluta
málsgreinarinnar þannig:
Allir einstaklingar, sem í öllum
aðalatriðum eru gagnlíkir hver öðrum,
teljast til sömu t e g u n d a r (species).
Líkum tegundum er skipað saman í
æ t t k v í s l (genus), ættkvíslunum í
æ t t i r (familia), ættunum í æ t t b á l k a
(ordo), bálkunum í f l o k k a (classis)
og flokkunum í f y l k i n g a r (series).
(Bls. XXII).
Hér var semsagt búið að skipta
„kyni“ í ættkvísl og „hóp“ í ættbálk.
Ástæðan var líklega sú að orðið kyn
hefur margar merkingar í íslensku,
svo sem ,kynferði, ættfólk, gerð,
undurʻ, og er jafnvel notað um
tegundir og afbrigði jurta og dýra.
Í dönsku og sænsku er orðið slekt
(d. slægt, s. släkt) notað um þessa
kerfiseiningu. Orðið hópur hefur líka
alltof almenna og víðtæka merkingu
til að notast í þessu samhengi.
Þetta orðalag er óbreytt í 3. og
síðustu útgáfu bókarinnar frá 1948,
sem Ingimar Óskarsson, Ingólfur
Davíðsson og Steindór Steindórsson
stóðu fyrir. Bjarni Sæmundsson
dýrafræðingur tók það upp í bókum
sínum um Fiskana (1926), Spendýrin
(1932) og Fuglana (1936). Má segja
að það hafi haldist í notkun síðan,
bæði í plöntu- og dýraritum. Aðeins
hefur latneska fræðiorðinu series
(fylking) verið breytt í divisio í
plöntufræði og phylum í dýrafræði.
Höfundur þessa pistils hefur
aldrei verið ánægður með þessi
flokkunaryrði og fór snemma
að íhuga hvort ekki mætti finna
hentugra orðafar á íslensku. Í
fyrstu greinum um sveppi tók ég
aftur upp orðið kyn fyrir genus,
en gafst bráðlega upp á því, og í
Sveppakverinu (1979) og Veröldinni
í vatninu (1979) var hið viðtekna
orðafar notað.
Við vinnslu Sveppabókarinnar
(2010) tók ég upp styttingarnar
kvísl fyrir ættkvísl og bálk fyrir
ættbálk, fyrst í samsetningum, svo
sem kempukvísl og kempubálkur, sem
liggur beint við, en síðan alfarið
í texta bókarinnar. Þó að þessum
orðum hafi þarmeð verið fengin ný
merking hef ég ekki orðið var við að
það hafi valdið misskilningi.
Lengi var ég að velta fyrir
mér hvaða orð mætti nota í stað
orðsins flokkur, sem Stefán festi við
fræðiorðið classis (e. class, d. og n.
klasse). Það hefur mér alltaf fundist
ónothæft í þessu skyni vegna þess
að það er notað í miklu almennari
merkingu, um nánast allar kerfis-
einingar nema tegund, sem er líka
mjög eðlilegt, sbr. orðin flokkun og
flokkunarfræði (e. systematics), auk
ýmissa merkinga í daglegu tali. Datt
mér helst í hug að taka upp orðið
bekkur, sem lengi hefur tíðkast sem
þýðing á classis (d. klasse) í skólamáli,
og varð niðurstaðan að nota það í
Sveppabókinni, sbr. bls. 129. Einnig
var það notað í Þörungatali mínu
2007. Í bókinni er notað orðið deild
fyrir tribus, sem er flokkunarstig
milli kvíslar og ættar, og mun það
vera vanalegt.
Lengi tíðkaðist að skipta öllum
lífverum í tvö eða þrjú ríki (regnum),
en nú eru þau talin að minnsta kosti
fimm og allt að tíu. Jafnframt hafa
fræðimenn skipt lífverum í tvö eða
þrjú veldi (e. domain), sem ég vil
kalla svo, en Örnólfur Thorlacius
kallar „fylki“ í Líffræði sinni (2001).
Það er óheppilegt vegna líkingar
við flokkunaryrðið fylking. Þessum
tillögum er hér varpað fram til
íhugunar.
Helgi Hallgrímsson
Ádrepa um íslensk flokkunarorð í líffræði
Helstu heimildir
1. Stefán Stefánsson, 1901. Flóra Íslands. 1. útg. Hið ísl. bókmenntafélag,
Kaupmannahöfn. (Vitnað til bls. XXI–XXII). – 2. útg. Kaupmannahöfn
1924. – 3. útg. Ritstj. Steindór Steindórsson frá Hlöðum. Hið ísl. náttúru-
fræðifélag, Akureyri 1948.
2. Helgi Hallgrímsson 2010. Sveppabókin. Handbók um íslenska sveppi
og sveppafræði. Skrudda, Reykjavík. 632 s.
3. Helgi Hallgrímsson 2007. Þörungatal: Skrá yfir vatna- og landþörunga
á Íslandi samkvæmt heimildum.
Póst- og netfang höfundar
Helgi Hallgrímsson
Lagarási 2
700 Egilsstöðum
hhall@simnet.is