Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 3

Jarðvegur er órjúfanlegur hluti
vistkerfa á landi, hlekkur í hring-
rásum orku, vatns og næringar. Mikil
fólksfjölgun veldur stigvaxandi
álagi á vistkerfi jarðar, sem mörg hver
eru ekki burðug fyrir, sérstaklega
á viðkvæmum jaðarsvæðum. Nú
þegar nýliðið er alþjóðlegt ár
helgað jarðvegsauðlindinni er við
hæfi að huga að stöðu íslenskra
landvistkerfa.
Viðamiklar upplýsingar liggja
fyrir um eðli og ástand íslenskra
vistkerfa. Jarðvegsrof í landinu öllu
var kortlagt á árunum 1991‒1997
og hlaut það verkefni umhverfis-
verðlaun Norður landaráðs árið
1998. Gróður hefur verið kortlagður
um mestallt landið á vegum
Náttúru fræðistofnunar Íslands
(Rann sóknastofnun landbúnaðar-
ins hóf það verk), og að auki er
til heildstætt yfirlit um gróður
sem tekur meðal annars mið af
beitarnytjum („Nytjaland“ Land-
búnaðarháskóla Íslands). Hlutdeild
hinna ýmsu gróðurflokka, auðna
og illa farins lands er vel þekkt á
öllum afréttum landsins en þær
upplýsingar sýna hvort land getur
talist beitarhæft. Stórir hlutar
landsins eru illa grónir, einkum á
gosbeltinu og öðrum svæðum þar
sem jarðvegi er allra hættast við rofi.
Auðnir eru vitaskuld ekki hæfar til
beitarnýtingar, þar eru hringrásir
orku, næringar og vatns rofnar,
virkni vistkerfanna er hrunin. Rýr
mólendi, sem meðal annars hafa
mótast af langvarandi beit, einkenna
stærstan hluta af gróðurlendi
landsins. Rannsóknir sýna að landið
er víða í framför þar sem beit hefur
minnkað eða verið aflétt. Það á þó
ekki við á þeim svæðum landsins
sem mest eru beitt og almennt ekki
á auðnum og rofsvæðum sem nýtt
eru til beitar. Þrátt fyrir ítrekaðar
ábendingar fagfólks, Landgræðslu
ríkisins, náttúruverndarsamtaka
og almennings hefur ekki tekist
að friða auðnir og viðkvæmustu
vistkerfi landsins fyrir beit. Þetta er
í senn furðuleg staða og óþolandi.
Íslendingar eru aðilar að
alþjóðlegum sáttmálum á sviði
umhverfismála, svo sem samningi
um varnir gegn landeyðingu, lofts-
lagssamningnum og samningnum
um líffræðilega fjölbreytni. Allir
þessir samningar tengjast og allir
gera þeir ráð fyrir að spornað sé
gegn landeyðingu og unnið að
endurheimt hnignaðra vistkerfa.
Vissulega er víða unnið ötullega að
vistheimt á Íslandi, en slæmu ástandi
á meginsvæðum illa farins lands er
engu að síður haldið við með beit.
Það er í trássi við þessa alþjóðlegu
samninga og við skuldbindingar
okkar sjálfra gagnvart landinu.
Grundvallarregla umhverfisréttar
um að náttúran eigi að njóta vafans
er sömuleiðis þverbrotin.
Lög um beitarnytjar og land-
græðslu eru að stofni til frá 1965 og
löngu orðin úrelt. Nokkrar tilraunir
hafa verið gerðar til að koma
þessum lögum til nútímahorfs, meðal
annars vegna bættrar þekkingar á
vistfræði og ástandi landsins, með
tilliti til þróunar umhverfismála
á alþjóðavísu og með hliðsjón af
þörfum fyrir breytta stjórnsýslu í
þessum málaflokki. Þessar tilraunir
hafa mistekist með öllu.
Umgjörð sauðfjárframleiðslu á
Íslandi er jafnframt orðin nokkuð
sérkennileg:
• Stuðningsgreiðslur sam-
félagsins eru gríðarlega miklar
en taka ekki tillit til ástands
landsins nema að litlum hluta,
þarfa landsmanna fyrir
fram leiðsluna né þarfa
hinna mismunandi héraða
landsins fyrir slíkan stuðning.
Stuðningurinn er víða mikil-
vægur fyrir áframhaldandi
byggð, en sums staðar er
hann fullkomlega óþarfur
og gengur jafnvel þvert gegn
byggðasjónarmiðum, þar sem
sauðfjárframleiðsla hamlar
þróun annarra atvinnutækifæra.
• Stór og vaxandi hluti framleiðsl-
unnar er fluttur út.
• Réttur sauðfjáreigenda til
að beita á annars land er
furðulegur en lög um fjallskil
og lausagöngu búfjár eru full-
kom lega úrelt.
• Kolefnisspor lambakjöts er
það stærsta í kjötframleiðslu,
vistspor sauðfjárframleiðslu á
illa grónu landi er ennþá stærra
og á ekkert skylt við sjálfbæra
eða umhverfisvæna fram-
leiðslu hætti; hvað þá þegar
framleiðslan er flutt út.
• Forsvarsmenn atvinnugrein-
arinnar neita að horfast í augu
við breytta tíma, minnkandi
neyslu og nauðsyn þess að laga
framleiðsluna að þörfum og
landkostum.
Andstaða við breytingar á nýtingu
landsins og aðlögun að landgæðum
Sauðfjárbeit og
íslensk vistkerfi:
Afneitun vanda
3