Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 20

Náttúrufræðingurinn
20
1. mynd. Dimmuborgir. – Dimmuborgir in North Iceland. Ljósm./Photo: Kesara Anamthawat-Jónsson.
ekki þörf. Þannig notum við orðið
birkifrjókorn um óaðgreind Betula-
frjókorn sem geta verið frá annarri
tegundinni eða báðum.
Ilmbjörkin er ferlitna tegund
með 56 litninga en fjalldrapinn
tvílitna með 28 litninga. Þrílitna
blendingstré eru nokkuð algeng í
íslenskum skógum2 og ummerki
um erfðablöndun (e. introgression)
hafa fundist í báðum tegundum
hérlendis.3 Frjósemi þrílitna
einstaklinga er verulega skert því
að við rýriskiptingu (e. meiosis)
verða til mislitna kynfrumur sem
oftast eru óstarfhæfar. Engu að
síður verða einnig til heilbrigðar
kynfrumur, einlitna eða tvílitna,4
sem geta flutt erfðaefni aftur til
foreldrategundanna. Spurningar
hafa vaknað um hvaða áhrif
erfðablöndun birkis hafi á stærð
frjókorna. Ilmbjörk og fjalldrapi
framleiða svipuð frjókorn, en misstór,
og þegar frjógreining er notuð
til að ráða í forn plöntusamfélög
hefur stærð birkifrjókornanna
verið sterkasta vísbendingin um
hvor tegundin hafi verið ráðandi.
Meðal annars hafa verið settar fram
spurningar um það hvort birkið sem
nam land á Íslandi eftir ísaldarlok
hafi verið fjallabirki eða vaxtarlag
íslenska birkisins mótast hér á landi
með erfðablöndun eftir að það
fluttist hingað.5 Þessar spurningar
urðu til þess að ýtarlegar mælingar
voru gerðar á stærð frjókorna frá
ilmbjörk, fjalldrapa og þrílitna
blendingum í núlifandi skógum á
Íslandi og voru þeim rannsóknum
gerð skil í Náttúrufræðingnum
2009.6 Meðal þess sem þar kom í
ljós var að frjókorn blendinganna
voru mjög oft óeðlileg í útliti, t.d.
með fleiri eða færri frjópípugöt en
þau þrjú sem vænta má á eðlilegu
birkifrjókorni. Þessar niðurstöður
sýna að mögulegt er að greina
frjókorn blendinga í jarðvegssýnum
og líklega svara spurningum
um kynblöndun tegundanna
fyrr á tímum. Ef merki um forna
kynblöndun fyndust mætti svara
því hvort blöndunin hafi verið
samfellt ferli eða hvort sérstakar
aðstæður hafi ýtt undir kynblöndun
á ákveðnum tímaskeiðum. Því var
ráðist í þær rannsóknir á sögu
íslenska birkisins sem hér er
greint frá. Niðurstöðurnar hafa
verið birtar í þremur greinum í
ritrýndum tímaritum7,8,9 og fjallað
um þær í doktorsritgerð við Háskóla
Íslands.10 Helstu rannsóknar-
spurningar okkar voru:
(1) Er hægt að sýna fram á forna
kynblöndun með því að kanna tíðni
afbrigðilegra frjókorna í jarðlögum
og seti?
(2) Ef sýnt er fram á tegunda-
blöndun, var hún samfelld eða í
hrinum?
(3) Ef hrinur blöndunar greinast,
við hvaða aðstæður áttu þær sér
stað?
(4) Hefur stærð frjókorna
ilmbjarkar og fjalldrapa breyst
vegna erfðablöndunar tegundanna?